वेध.. व्हॅटिकनमधील सत्तांतराचा!

जगातील सुमारे एक अब्ज ३० कोटी कॅथॉलिक पंथीय ख्रिश्चनांचे सर्वेसर्वा असणारे पोप बेनेडिक्ट सोळावे यांनी आपल्या पदाचा राजीनामा दिला आहे. येत्या २८ फेब्रुवारीपासून पायउतार होण्याचा आपला निर्णय त्यांनी सुमारे पंधरा दिवसांपूर्वीच जाहीर केला होता. सध्या ८५ वर्षांचे असणारे पोपमहाशय आपल्या पोथीनिष्ठ आणि कर्मठ मतांबद्दल प्रसिद्ध असले, तरी त्यांनी आपल्या कारकर्दीची अखेर मात्र चाकोरीबाहेरचा निर्णय घेऊन साजरी केली आहे. इ. स. १४१५ नंतर म्हणजे जवळजवळ ६०० वर्षांत प्रथमच पदासीन पोपमहाशयांनी असा राजीनामा देण्याचा निर्णय घेतला आहे आणि आपल्या असंख्य अनुयायांना आश्चर्याचा धक्का दिला आहे.
खरे म्हणजे १९ एप्रिल २००५ रोजी जेव्हा जोसेफ रॅट्झिंगर यांची पोप जॉन पॉल दुसरे यांचे उत्तराधिकारी म्हणून निवड झाल्याचे जाहीर झाले, तेव्हासुद्धा व्हॅटिकनमधील जाणकार सूत्रांनी त्यांची कारकीर्द अल्पकालीन ठरण्याची शक्यता व्यक्त केली होती. पोप जॉन पॉल दुसरे यांच्या जागतिक स्तरावर अत्यंत प्रभावी ठरलेल्या कारकिर्दीच्या पाश्र्वभूमीवर एकविसाव्या शतकाला साजेशा पोपची निवड करण्याची कामगिरी खरोखरच अवघड होती. धर्मसत्तेच्या सर्वोच्च पदावर कुणाला आरूढ होऊ द्यायचे, हे ठरवण्याचा अधिकार ज्या कार्डिनल्सच्या हातात होता, त्यांच्यात राजकीय सत्तासंघर्षांला लाजवील अशा प्रकारची स्पर्धा होती. त्या स्पर्धेचा निकाल लावणे अपेक्षेबाहेर लांबले असते, तर उलटसुलट चर्चेला वाव मिळाला असता. ती चर्चा टाळण्यासाठी ‘तात्पुरती उपाययोजना’ केल्यासारखीच रॅट्झिंगर यांची निवड करण्यात आली होती. व्हॅटिकनच्या प्रवक्त्यांनी जरी अशा ‘तडजोडी’ची शक्यता त्या वेळी आणि नंतरही काही वेळा फेटाळून लावली असली तरी जाणकार निरीक्षकांना वस्तुस्थितीची पुरेशी कल्पना आली होती.
रॅट्झिंगर यांची पोप बेनेडिक्ट सोळावे म्हणून कारकीर्द सुरू झाली खरी, तथापि त्यांचा वादग्रस्त भूतकाळ त्यांची पाठ सोडायला तयार नव्हता. अल्पवयीन मुलांचे लैंगिक शोषण करणारे धर्मोपदेशक चर्चच्या अब्रूची लक्तरे देशोदेशीच्या न्यायालयांच्या वेशीवर टांगत असल्यामुळे मोठी नैतिक – आध्यात्मिक समस्या निर्माण झाली होती. कॅथॉलिक चर्चच्या नैतिक शुचितेचा प्रतिपाळ करण्याची जबाबदारी १९८१ सालापासून पोप जॉन पॉल दुसरे यांनी रॅट्झिंगर यांच्याकडे सोपवली होती. ‘प्रिफेक्ट ऑफ दि सेक्रेड काँग्रिगेशन फॉर दि डॉक्ट्रिन ऑफ दि फेथ’ अशा लंब्याचौडय़ा सन्मानदर्शक पदावर त्यांची नियुक्ती झाली असली, तरी बाल लैंगिक शोषणाचा धर्मोपदेशकांशी लावला जाणारा संबंध ही खरी त्यांची कसोटी पाहणारी समस्या होती. तात्त्विक क्षेत्रात नव्हे, तर व्यावहारिक क्षेत्रातच त्यांची नैतिकता पारखली जाणार होती. दुर्दैवाने रॅट्झिंगर यांनी या समस्येबाबत अत्यंत आक्षेपार्ह भूमिका घेतली. त्यांनी तशा प्रकारच्या अश्लाघ्य गुन्ह्य़ांत वर्षांनुवर्षे गुंतलेल्या धर्मोपदेशकांना तंबी देण्याची तसदी घेतली नाही; त्यांनी ‘तशा’ धर्मोपदेशकांना चक्क पाठीशी घातले. एवढेच नव्हे तर वारंवार तसे गुन्हे करण्याची सवय लागलेल्या भ्रष्ट लोकांना पूर्वीपेक्षा जास्त संख्या असणाऱ्या मुलांच्या समूहावर नेमले. जणू काही आणखी गुन्हे करण्यासाठी त्या सराईतांना मुभाच दिली!.. हा पूर्वेतिहास पोप बेनेडिक्ट सोळावे यांच्या कारकिर्दीत विसरला जाण्याची शक्यता नव्हतीच. सर्वोच्च पदावर आरूढ झाल्यानंतरही चर्च यंत्रणेची साफसफाई करावी, असे काही त्यांना वाटले नाही. कधीतरी संबंधित बिशपविरुद्ध तक्रारीचा सूर काढला, कधीतरी पीडित मुलांच्या पालकांची क्षमा मागितल्यासारखे केले, की आपली जबाबदारी संपली, असेच त्यांनी मानले. अपराध्यांविरुद्ध कोणतीही शिस्तभंगाची कडक कारवाई या पोपमहाशयांनी केली नाही.
महिलांच्या संदर्भातही कॅथॉलिक चर्चची प्रतिमा आता धवल राहिलेली नाही. गर्भपाताचा अधिकार महिलांना द्यावा, अशी मागणी जगभर जोर धरत असतानाही कॅथॉलिक चर्चची भूमिका मात्र जुनीपुराणीच राहिली आहे. ती कालसुसंगत व्हावी, असा प्रयत्न करण्याऐवजी रॅट्झिंगर यांनी भिक्षुणी म्हणून चर्चच्या सेवेत दाखल होणाऱ्या तरुणींच्या लैंगिक शोषणाकडेही दुर्लक्षच केले होते. ‘आफ्रो-आशियाई देशांमध्ये एड्ससारख्या रोगाच्या झालेल्या फैलावापासून ख्रिस्ती धर्मोपदेशकांचे संरक्षण व्हावे म्हणून भिक्षुणींचा असा वापर झाला, तर तो आक्षेपार्ह मानता येणार नाही’, अशी त्यांची भूमिका होती. भिक्षुणींच्या लैंगिक शोषणावर इटालियन वृत्तपत्रांकडून झोड उठवली गेली, तेव्हा चर्चचे अंतर्गत चौकशी अहवाल दडपण्याचा पराक्रम याच रॅट्झिंगर यांनी व त्यांच्या सहकाऱ्यांनी केला होता. पोप बनल्यानंतरही रॅट्झिंगर यांच्या स्त्रीविषयक भूमिकेत तसूभरही बदल झाला नाही. संततिनियमनासारख्या जिव्हाळ्याच्या प्रश्नावर कॅथॉलिक चर्चला कालसुसंगत मार्गदर्शन त्यांच्याकडून मिळाले नाही. घटस्फोट, पुनर्विवाह, धर्मोपदेशक म्हणून स्त्रियांना मुभा वगैरे मुद्दय़ांवरही पोप बेनेडिक्ट सोळावे यांनी पुरोगामी भूमिका पुरस्कारली नाही.
या दुहेरी नैतिक समस्या अधिकाधिक उग्र रूप धारण करीत असतानाच एकीकडे पोपमहाशय उतारवयाबरोबर येणाऱ्या शारीरिक दौर्बल्याचे बळी ठरत होते, तर दुसरीकडे चर्चच्या कारभारावरचे त्यांचे नियंत्रणही शिथिल होत चालले होते. एकीकडे पार्किन्सनची व्याधी आणि संधिवात, दुसरीकडे आर्थिक उधळपट्टीचे, भ्रष्टाचाराचे होणारे व्हॅटिकन प्रशासनावरचे आरोप.. त्यातच त्यांच्या माजी बटलरच्या खासगी पत्रव्यवहारापासून अधिकृत दस्तावेजांपर्यंत अनेक महत्त्वाची कागदपत्रे फोडल्याचे प्रकरण.. पोप बेनेडिक्ट सोळावे चांगलेच कोंडीत सापडले होते आणि कॅथॉलिक चर्चची जगङ्व्याळ यंत्रणासुद्धा ‘काय करावे?’ या विवंचनेत होती. त्या विचित्र परिस्थितीतून मार्ग काढायचा म्हणजे नव्या पोपमहाशयांची वाट पाहावयाची. पोप बेनेडिक्ट सोळावे यांचा नैसर्गिक मृत्यू केव्हा होईल, याची वाट पाहण्याऐवजी किंवा त्यांचा मृत्यू घडावा म्हणून कटकारस्थान रचण्याऐवजी राजीनाम्याचा ‘कॅनन लॉ’मध्ये उपलब्ध असणारा मार्ग कुणा एका चलाख प्रशासकाला सुचला आणि त्यावर बरीच साधकबाधक चर्चा होऊन अखेर तोच अनुसरण्याचे निश्चित झाले. कॅनन लॉच्या कॅनन ३३२६२ नुसार जर एखाद्या पोपनी राजीनामा दिला, तर तो त्यांनी स्वेच्छेने व योग्य पद्धतीने दिला आहे, याची खातरजमा करून घ्यावी आणि मगच तो मंजूर केला जावा, अशी तरतूद आहे. या संदर्भात अधिक सविस्तर स्पष्टीकरण त्या संहितेत दिलेले नसल्यामुळे पोप बेनेडिक्ट सोळावे यांच्या राजीनाम्याबाबत काही शंका उद्भवू शकतात. तथापि तसे सविस्तर स्पष्टीकरण देणारी कायदेशीर तरतूद खुद्द हे पोपच प्रत्यक्ष पदमुक्त होण्यापूर्वी जारी करतील, अशी शक्यता व्हॅटिकनमधील शासकीय सूत्रांच्या हवाल्याने काही वृत्तपत्रांनी व्यक्त केली.
या राजीनाम्यानंतर पुढे काय, हा खरा महत्त्वाचा प्रश्न आहे. फेब्रुवारीअखेर पोप बेनेडिक्ट सोळावे त्या श्रेष्ठ पदावरून खाली उतरतील. त्या रिकाम्या आसनावर (२ीीि ५ूंंल्ल३ी लॅटिनमध्ये) कुणी बसायचे, हा निर्णय घेण्यासाठी निवडक कार्डिनल्स व्हॅटिकनमधील सिस्टाइन चॅपेलमध्ये मार्च महिन्याच्या मध्यावर जमतील. सध्या कॅथॉलिक चर्चच्या जगभर पसरलेल्या यंत्रणेत जरी एकूण २०९ कार्डिनल्स कार्यरत असले तरी नव्या पोपच्या निवडप्रक्रियेत सहभागी होण्यासाठी वयाची ८० वर्षांची मर्यादा घालण्यात आली आहे. त्यामुळे केवळ ११८ कार्डिनल्सच या वेळी ‘कॉन्क्लेव्ह’मध्ये भाग घेऊ शकतील. इ. स. १०५९ पासून सुरू झालेली ही प्रक्रिया दिवसेंदिवस गुंतागुंतीची होत चालली आहे. एकदा का ती प्रक्रिया सुरू झाली की, विचारविनिमयासाठी एकत्र जमलेल्या ‘त्या’ कार्डिनल्सना उर्वरित जगाशी कोणत्याही प्रकारचा संपर्क ठेवता येत नाही. स्वत:चे नाव सोडून दुसऱ्या कुणाचेही नाव सुचवण्याची मुभा असते. मतदानाच्या अनेक फेऱ्या घेतल्या जाऊ शकतात. त्यांच्यावर संख्येचे बंधन नाही. बेरजा-वजाबाक्या करीत शेवटी एकदा कुणाच्या तरी नावाला बहुमताची मंजुरी मिळते. तसे झाले की, त्या चॅपेलच्या खुराडय़ातून एका विशिष्ट प्रकारे पांढरा धूर बाहेर सोडला जातो. ‘कार्डिनल्सनी नव्या पोपची निवड केली आहे!’ असे सर्व जगाला सूचित करणारा तो संकेत संपूर्ण निवडप्रक्रियेत फार महत्त्वाचा मानला जातो. यंदा ३१ मार्च रोजी ईस्टरचा सण रविवारीच आला आहे, तो शुभमुहूर्त साधून नव्या पोपचा जगाला परिचय करून दिला जाईल, अशी साधारण अपेक्षा आहे.
पोलंड आणि जर्मनी या दोन देशांचे प्रतिनिधी पोप म्हणून आपापली कारकीर्द संपवून ‘त्या’ पदावरून दूर झाल्यानंतर आता ते पद पुन्हा पूर्वीसारखेच इटलीकडे यावे, अशी इच्छा बोलून दाखवली गेली आहे. ते शक्य होणार नसेल तर निदान ते पद युरोपबाहेरील व्यक्तीकडे जाऊ नये, असे कार्डिनल्सच्या एका गटाचे म्हणणे आहे. याउलट लॅटिन अमेरिका आणि आफ्रिका या दोन खंडांतील देशांमध्ये धर्मप्रसाराचे कार्य सर्वाधिक प्रभावी ठरत असल्याने नवे पोप त्या भागातून आलेले असावेत, असा दुसऱ्या गटाचा दावा आहे. ही रस्सीखेच धार्मिक तत्त्वांबाबत नसून चक्क व्यावहारिक हितसंबंधांबद्दल असणार, हे वेगळे स्पष्ट करण्याची गरज नाही. ‘कार्डिनल्स कॉन्क्लेव्ह’चे कामकाज अत्यंत गोपनीय ठेवले जात असल्यामुळे त्याचा बारीकसारीक तपशील अभ्यासकांनासुद्धा कधीच उपलब्ध होत नाही; तथापि नव्या पोपसाठी ज्यांच्या नावांचा विचार केला जाऊ शकतो अशा किमान १४ कार्डिनल्सची नावे आजवर विविध प्रसारमाध्यमांतून पुढे आली आहेत. आश्चर्य म्हणजे, ती बहुतेक नावे वृद्ध कार्डिनल्सचीच आहेत. २००५ मध्ये पोप जॉन पॉल दुसरे यांच्या निधनानंतर झालेल्या ‘कार्डिनल्स कॉन्क्लेव्ह’मध्येसुद्धा ज्यांच्या नावाचा गांभीर्याने विचार झाला होता, असे म्हटले जाते, ते नायजेरियाचे कार्डिनल फ्रान्सिस अ‍ॅरिन्झे सध्या नव्या पोपच्या जागेचे सर्वात प्रबळ दावेदार मानले जात आहेत. घानाचे कार्डिनल पीटर टर्कसन आणि कॅनडाचे कार्डिनल मार्क आउलेट हे त्यांचे प्रमुख प्रतिस्पर्धी आहेत.
विशेष लक्षणीय बाब ही की, या धार्मिक क्षेत्रातील निवडणुकीत अखेरीस कोण विजयी होणार, याबाबत चक्क सट्टेबाजारात प्रचंड मोठी उलाढाल होऊ घातली आहे. अ‍ॅरिन्झे यांच्या नावाला सटोडियांची सर्वाधिक पसंती आहे म्हणे! ११८ कार्डिनल्स मतदारांपैकी किमान ८० जणांचा पाठिंबा मिळवून शेवटी कोण विजयी होतो, हे पुढील महिन्याच्या उत्तरार्धात जाहीर होईल. सिस्टाइन चॅपेलबाहेर मोठय़ा आतुरतेने थांबलेल्या श्रद्धावंतांच्या जमावाला नव्या पोपची निवड झाल्याचे समजावे म्हणून जेव्हा ‘हाबेमस पापाम’ (Habemus Papam) अशी घोषणा केली जाईल, तेव्हा बाहेरच्या जगाला निवडप्रक्रियेचे स्वरूप काहीसे समजेल. सध्या चर्चेत नसलेले एखादे नावही पुकारले जाण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. विजयी उमेदवार नवे नाव कोणते धारण करतो, यावरून नवे पोपमहाशय काय करणार, याचेही संकेत मिळतात.
आफ्रिकेतील विविध देशांमध्ये वेगाने वाढणाऱ्या आणि युरोपसारख्या बालेकिल्ल्यात मात्र प्रभाव गमावत चाललेल्या कॅथॉलिक चर्चची एकविसाव्या शतकात कोणत्या दिशेने वाटचाल होईल, संघर्षांचा मार्ग अधिक हिरिरीने अनुसरला जाईल, की स्थानिक संस्कृतींशी जुळवून घेऊन समन्वयाचे सेतू उभारण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न केला जाईल, हे येत्या मार्चमध्ये स्पष्ट होईल. निवडले जाणारे नवे पोप कोणता पूर्वेतिहास बरोबर घेऊन पदावर आरूढ होतात आणि भवितव्याचे कोणते चित्र रेखाटतात, इकडे कोटय़वधी लोकांचे – ख्रिस्ती अनुयायांचे, भिन्नपंथीय ख्रिश्चनांचे व अन्य धर्मीयांचेही – लक्ष लागून राहिले आहे, ते या उत्सुकतेपोटीच!