संस्थानांची बखर – राजकोट संस्थानाचे विलीनीकरण

कुतूहल – सूतकताईची आधुनिक तंत्रे
बांगडी साचा आजही सर्वात लोकप्रिय असला तरी त्याच्या काही मर्यादा आहेत. पहिली म्हणजे या साच्यावर तयार होणारी बॉबिन आकाराने अतिशय लहान असते आणि तिच्यावर फक्त ५० ते ६० ग्रॅम एवढेच सूत मावते. त्यामुळे कापड बनविताना लागणारे मोठय़ा लांबीचे सूत तयार करताना अनेक बॉबिनवरील सूत एकमेकांशी गाठवून सुताची लांबी वाढवावी लागते आणि त्यामुळे कापडामध्ये गाठी येतात व कापडाचा दर्जा कमी होतो. दुसरे म्हणजे सुताला पीळ देण्यासाठी संपूर्ण बॉबिन फिरवावी लागते आणि त्यामुळे या साच्यास मोठय़ा प्रमाणात ऊर्जा लागते व शिवाय चात्याची गती मर्यादित होते व यामुळे उत्पादकता वाढविण्यावर मर्यादा येतात. बांगडी साच्याच्या या मर्यादा दूर करून उत्पादकता वाढविण्यासाठी अनेक नवी तंत्रे विकसित करण्यात आली, त्यापकी खालील पद्धत अधिक प्रचलित झाली आहे.
खुला शेडा कताई पद्धत (ओपन एंड स्पििनग) : ही पद्धत सर्वप्रथम झेक कंपनीने इ.स. १९६५ मध्ये विकसित केली. त्यानंतर या यंत्रात अनेक सुधारणा करण्यात आल्या. या यंत्राला कापूस हा खेचण साच्याच्या पेळूच्या रूपात पुरविला जातो. पेळूची जाडी कमी करण्यासाठी दातेरी रुळाचा वापर केला जातो. या यंत्राचा प्रमुख भाग म्हणजे गोल फिरणारी एक तबकडी असते. या तबकडीमध्ये दातेरी रुळाने सुटे केलेले तंतू पाठविले जातात व या तबकडीच्या गोल फिरण्यामुळे या तंतूंना पीळ देऊन सूत तयार केले जाते. हे तयार झालेले सूत नंतर एका गोळ्यावर (कोन) गुंडाळले जाते. या साच्याचे उत्पादन हे बांगडी साच्यापेक्षा ४ ते ७ पटीने अधिक असते. या यंत्रावर तयार होणाऱ्या सुताची ताकद बांगडी साच्यावर तयार केलेल्या सुतापेक्षा २५% ते ३०% कमी असते; परंतु इतर बाबतीत या सुताचा दर्जा अधिक चांगला असतो. या पद्धतीची सर्वात मोठी मर्यादा म्हणजे या साच्यावर फक्त ३० सुतांकापर्यंतचे जाडे सूतच यशस्वीपणे कातता येते.
चं. द. काणे  (इचलकरंजी) मराठी विज्ञान परिषद,
वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२  office@mavipamumbai.org