वित्त- वेध : ‘ग्रोथ इन्व्हेस्टिंग’एक मायाजाल?

इतिहासावर नजर टाकली तर शेअर बाजारामधील गुंतवणुकीने इतर कोणत्याही पर्यायापेक्षा जास्त परतावा दिलेला आहे. तरी आजूबाजूला नजर टाकली तर बहुतांश गुंतवणूकदारांनी फायदा तर सोडाच, मुद्दलातही नुकसान भोगलेले आहे, असे का? या सर्वात जास्त परतावा नोंद केलेल्या गुंतवणुकीच्या पर्यायामधे आज आपल्या देशातील एक टक्क्यापेक्षाही कमी लोक गुंतवणूक करतात असे का? हे जाणून घेण्यासाठी कोणा तज्ज्ञाकडे जायची गरज नाही. स्वत:मध्येच डोकावून पाहिले तर त्याचे उत्तर सापडेल..
ग्रोथ इन्व्हेस्टिंग ही एक अतिशय लोकप्रिय आणि तितकीच धोकादायक अशी गुंतवणुकीची शैली आहे. जे गुंतवणुकदार या शैलीनुसार शेअर बाजारामध्ये गुंतवणुक करतात ते ‘ग्रोथ इन्व्हेस्टर’ समजले जातात. एखाद्या कंपनीच्या शेअरचा भाव आज कितीही असला तरी त्या कंपनीच्या भविष्यातील असामान्य भरभराटीचा अंदाज घेऊन त्या शेअरची खरेदी करायची ही त्या शैलीमागची संकल्पना. कंपनीच्या पुढील वाटचालीबाबतचा तर्क चुकला की सारेच मुसळ केरात. त्यामुळे तज्ज्ञ आणि सतर्क गुंतवणुकदार सोडून बाकी सर्व गुंतवणुकदार ग्रोथ इन्व्हेस्टिंग या प्रकारात पसे घालवत असतात. (हे प्रमाण ९५ टक्क्यांपेक्षाही जास्त असू शकते.)
गेल्या कित्येक दशकांच्या इतिहासावर नजर टाकली तर शेअर बाजारामधील गुंतवणुकीने इतर कोणत्याही पर्यायापेक्षा जास्त परतावा दिलेला आहे. ही वस्तुस्थिती असताना आजूबाजूला नजर टाकली तर बहुतांश गुंतवणुकदारांनी फायदा तर सोडाच, मूळ रकमेमधेही ५० टक्क्यांपेक्षा जास्त नुकसान भोगलेले आहेत, असे का? या सर्वात जास्त परतावा नोंद केलेल्या गुंतवणुकीच्या पर्यायामधे आज आपल्या देशातील एक टक्क्यापेक्षाही कमी जनता गुंतवणूक करते, असे का? हे जाणून घेण्यासाठी कोणा तज्ज्ञाकडे जायची गरज नाही. स्वत:मध्येच डोकावून पाहिले तर त्याचे उत्तर सापडेल.
सर्वसाधारणपणे गुंतवणूकदारांचा शेअरबाजाराकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन चुकीचा असतो. हे त्यांच्या नुकसानीचे प्रमुख कारण आहे. त्यांच्या दृष्टीने ते गुंतवणूक करीत असतात, परंतु प्रत्यक्षात तो सट्टा असतो. कोणाच्या तरी सांगण्यावरुन किंवा पेपर वाचून किंवा टीव्ही चॅनेलच्या शिफारशीवर ते शेअरची खरेदी करतात. बऱ्याचदा त्या कंपनीबाबत त्यांना काहीही माहिती नसते.
२००० सालच्या तेजीच्या काळातील एक किस्सा मला आजही आठवतो. बरीच वष्रे शेअर बाजारामध्ये  ‘डे ट्रेिडग’ करणाऱ्या एका ज्येष्ठ गुंतवणूकदाराने मला विचारले होते, ‘आयसीआयसीआयची फॅक्टरी कुठे आहे?’ त्यांना प्रतिसाद अपेक्षीत होता, पण प्रश्नाने माझी बोलतीच बंद झाली होती!
आपण एखाद्या कंपनीचा शेअर खरेदी करतो, त्यावेळी प्रत्यक्षात आपण त्या कंपनीच्या व्यवसायाचा एक छोटासा हिस्सा खरेदी करत असतो. त्यावेळेस आपण जी किंमत मोजतो ती योग्य असेल तर भविष्यात आपल्याला त्या गुंतवणुकीपासून फायदा होतो. कंपनीचे व्यवस्थापन आणि व्यवसायामधील भरभराट कितीही आकर्षक असली तरी आपण त्यासाठी वाजवीपेक्षा जास्त रक्कम खर्च केली तर भविष्यातील परताव्यावर त्याचा विपरीत परिणाम होतो. त्यापेक्षा एखाद्या सुमार कंपनीचे शेअर अगदी स्वस्तात मिळाले तर ती गुंतवणूक फायदेशीर ठरू शकते.
अधिकतम गुंतवणूकदार कमीतकमी काळामध्ये जास्तीत जास्त पसे कमावण्याच्या उद्देशाने शेअरबाजारात गुंतवणूक करतात, आणि त्यासाठी सर्वात सोपा मार्ग निवडतात. या मानसिकतेमध्ये एकदम फिट बसणारी गुंतवणुकीची प्रणाली म्हणजे ‘ग्रोथ इन्व्हेिस्टग.’ हा त्यांचा निर्णय त्यांना ‘ग्रोथ ट्रॅप’ या विचित्र सापळयात अडकवतो आणि नुकसानीला कारणीभूत होतो.
खास करून शेअरबाजारामधील तेजीच्या काळामध्ये दिवसागणीक नवीन खबरी (टिप्स) येत असतात. आणि गुंतवणूकदार त्यावर विश्वास ठेऊन शेअर्सची खरेदी करतात. अनेक जणांनी खरेदी सुरूकेली की आपसूकच त्याचा भाव वाढू लागतो. त्या कंपन्यांमध्ये न भूतो न भविष्यती अशी भरभराट होणार आहे, या समजूतीमुळे वरच्या भावामधेही गुंतवणूकदारांची खरेदी चालूच असते. अशावेळी गुंतवणुकीच्या मूळ सिध्दांताकडे दुर्लक्ष केले जाते. बाजारभाव काहीही असो, खरेदी चालूच ठेवायची आणि वरच्या भावात विक्री करून भरपूर नफा पदरात पाडायचा हा एकच उद्देश असतो.
एखाद्या शेअरच्या अंगभूत किंमतीपेक्षा जास्त भावाने त्याची खरेदी झाली तर त्यापासून होणाऱ्या फायद्यावर सहाजिकच विपरीत परिणाम होतो. काही दिवसांमध्येच त्याचा भाव झपाटयाने खाली जायला सुरुवात होते आणि त्यावेळी जर ‘लोअर सर्किट’ लागत गेले तर विक्री करून त्यामधून बाहेर पडण्याचा मार्गही बंद होतो.
या प्रकाराचे एक ठळक उदाहरण म्हणजे ‘रिलायन्स नॅचरल रिसोस्रेस लिमिटेड’ या कंपनीचे शेअर्स. ‘ग्रोथ स्टॉक’ म्हणून त्याचा उदोउदो झाला आणि २००७ च्या सुरुवातीला १८/-रुपयाच्या भावाने बाजारात उपलब्ध असलेल्या या शेअरची किंमत हा हा म्हणता एका वर्षांत (जानेवारी २००८) २४० रुपयांपर्यंत चढली. परतावा (द.सा.द.शे १२३३ टक्के) त्यावेळी कंपनीचा ईपीएस (प्रति शेअर मिळकत) अवघा ०.४० रु. इतका होता. म्हणजे सर्वसाधारणपणे १० ते १५चे किंमत/उत्पन्न गुणोत्तर (पी/ई रेशिओ) गृहित धरले तर बाजारभाव प्रति शेअर सहा ते आठ रु. असावयास  हवा. पण प्रत्यक्षात २४० रु.च्या बाजारभावाने त्याचा पी/ई रेशिओ होता ६०० पट. शेअरबाजाराच्या इतिहासात इतका वरचा पी/ई नमूद केलेला शेअर क्वचितच असावा.