चाणक्याने आपल्या चाणक्य नीतिमध्ये मुलांच्या संगोपनावर वारंवार भर दिला आहे की पालकांनी आपल्या मुलांना गुणवत्तापूर्ण बनवावे, त्यांची काळजी घ्यावी आणि त्यांना वाया जाऊ देऊ नये. आचार्य म्हणतात, माणसाने आपला वेळ सार्थकी लावावा, चांगले काम करावे. यासोबत ते म्हणतात की सर्व लोकांनी आपले काम म्हणजेच कर्तव्य पार पाडले पाहिजे.
पुत्राश्च विविधैः शीलैर्नियोज्याः सततं बुधैः।
नीतिज्ञाः शीलसम्पन्ना भवन्ति कुलपूजिताः।।
चाणक्य नीतिच्या दुसऱ्या अध्यायाच्या दहाव्या श्लोकात असे लिहिले आहे की, ज्ञानी पुरुषांनी आपल्या मुला-मुलींमध्ये चांगले गुण वाढवले पाहिजेत. त्यांचा उपयोग चांगल्या कामात करा, कारण नीति जाणणारी आणि चांगले गुण असणारी सभ्य स्वभावाची व्यक्तीच कुटुंबात पूजली जाते.
चाणक्य म्हणतात की, लहानपणी ज्या पद्धतीने मुलांना शिक्षण दिले जाईल, त्याच पद्धतीने त्यांचे जीवनही विकसित होईल, त्यामुळे त्यांना अशा मार्गावर मार्गदर्शन करणे हे पालकांचे कर्तव्य आहे, जेणेकरून त्यांच्यात कौशल्याबरोबरच नम्रताही विकसित होईल. केवळ सदाचारी लोकच कुटुंबाची शोभा वाढवतात.
माता शत्रु पिता वैरी येन बालो न पाठितः।
न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा।।
अकराव्या श्लोकात लिहिले आहे की, असे पालक मुलांचे शत्रू आहेत, ज्यांनी मुलांना शिक्षण दिले नाही. कारण अशिक्षित मुलाला विद्वानांच्या गटात शोभता येत नाही, तो नेहमी तुच्छ लेखला जातो. हंसांच्या कळपात ज्याप्रमाणे बगळा असतो तसा विद्वानांच्या गटात त्याचा अपमान केला जातो.
नुसता मनुष्य जन्म घेऊन बुद्धिमान होत नाही. त्याच्यासाठी शिक्षण घेणे खूप महत्वाचे आहे. रूप, आकार आणि प्रकार सर्व मानवांचे सारखेच असतात, फरक त्यांच्या विद्वत्तेतूनच दिसून येतो. जसा पांढरा बगळा पांढऱ्या हंसांमध्ये बसून हंस बनू शकत नाही, त्याचप्रमाणे अशिक्षित माणूस सुशिक्षित लोकांमध्ये बसून शोभा वाढवू शकत नाही. त्यामुळे मुलांना असे शिक्षण देणे हे पालकांचे कर्तव्य आहे, जेणेकरून ते समाजाची शान बनतील.
लालनाद् बहवो दोषास्ताडनाद् बहवो गुणाः।
तस्मात्पुत्रं च शिष्यं च ताडयेन्न तु लालयेत्।।
बाराव्या श्लोकात असे लिहिले आहे की, लाड केल्याने पुत्रांमध्ये अनेक दोष उत्पन्न होतात. त्यांचा पाठलाग केल्याने, म्हणजे त्यांना शिक्षा केल्याने त्यांच्यात गुण विकसित होतात, म्हणून पुत्र आणि शिष्यांनी त्यांचे जास्त लाड करू नयेत, त्यांना शिक्षा केली पाहिजे.
मुलांचे लाड केले पाहिजेत हे ठीक आहे, पण खूप लाड केल्यानेही मुलांमध्ये अनेक दोष निर्माण होतात. आई-वडिलांचे लक्ष प्रेमातून त्या दोषांकडे जात नाही. त्यामुळे मुलांनी काही चुकीचे काम केले तर त्यांना अगोदरच समज देऊन त्या चुकीच्या कामापासून दूर ठेवण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. जेव्हा एखाद्या मुलाने चूक केली असेल तेव्हा त्याच्याकडे दुर्लक्ष करून त्याचे लाड करणे योग्य नाही. मुलालाही फटकारले पाहिजे. केलेल्या गुन्ह्याबद्दल त्याला शिक्षाही झाली पाहिजे जेणेकरून त्याला योग्य-अयोग्य समजेल.
