छत्रपती संभाजीनगर : राज्यातील ६५ मोठ्या सिंचन प्रकल्पांमधून १७ टक्के पाणीनाश होत असल्याचे चित्र असून कालव्याची दुरवस्था, मोजणीसाठी अपुरी यंत्रसामग्री, बाष्पीभवनाचा वाढता वेग ही कारणे त्यामागे आहेत. काही प्रकल्पांमधील गळतीचे प्रमाण तर ३५ ते ४० टक्क्यांपर्यंत गेले आहे. त्यामुळे भीमा, काटेपूर्णा, नळगंगा, खडकपूर्णा, जायकवाडी, निम्न तेरणा, माजलगाव, मांजरा, गिरणा, मनार, पूर्णा आणि विष्णुपुरी या धरणांतून होणारे सिंचन गुणोत्तर कमालीचे बिघडले आहे.
धरणाच्या वरच्या भागात वापरले जाणारे पाणी आणि कालव्याच्या शेवटच्या भागाकडील पाणी वापराचे गुणोत्तर एक असणे चांगले मानले जाते. मात्र जायकवाडीसारख्या प्रकल्पात ते केवळ ०.०७ असल्याचा अहवाल आहे. याचा अर्थ असा की अपेक्षित सिंचन क्षमतेमध्ये मोठी घट दिसून येत आहे. पाणी एखाद्या धरणातून प्रति क्युसेक (एक क्युसेक म्हणजे २८.३१ लिटर) वेगाने दिवसभर सोडण्यात आलेल्या पाण्यातून किती शेती भिजते याचे गुणोत्तर जललेखा अभ्यासाच्या आधारे काढले जाते. या अहवालानुसार खडकवासला, चासकमान, अप्पर वर्धा, दूधगंगा, राधानगरी, दिना या प्रकल्पांत धरणाच्या वरच्या बाजूला आणि कालव्याच्या शेवट्या भागाला लागणारे पाणी आणि सिंचन सारखेच असते. राज्यातील अनेक धरणांतून होणारा पाणीनाश खूप अधिक आहे.
जायकवाडीसारख्या धरणातून तो ३५ ते ४० टक्के आहे. कारण अनेक ठिकाणी कालव्याला भगदाडे पडली आहेत. जायकवाडीसारख्या मोठ्या धरणाच्या डाव्या कालव्याची लांबी २०८ किलोमीटर आहे. तर उजवा कालवा १३२ किलोमीटरचा आहे. या कालव्याच्या दुरुस्तीला ७३५ कोटी रुपये लागतील असा आराखडा तयार करण्यात आला आहे. प्राधान्यक्रमात दुसऱ्या टप्प्यात कालव्यामध्ये भराव टाकून पाण्याचा प्रवाह नीट राहावा तसेच गळती होऊ नये म्हणून मातीच्या भागात कालव्याला सिमेंटचे अस्तरीकरण करावे अशा प्रकारची कामे या आरखाड्यात समाविष्ट आहेत. बऱ्याचदा कालव्यांमध्ये झाडेझुडपे आलेली असतात. ती काढण्यासाठी मराठवाड्यात ‘आम्ही महाजन’ या स्वयंसेवी संस्थेने मदत केली. सरकारकडून मात्र अद्याप निधी मिळणे बाकी आहे. ही कालव्याची अवस्था असल्याने अन्य कृत्रिम पाटांचा प्रश्न कोणी हाताळतही नाही. परिणामी जायकवाडीमधून ५,४९,८८६ हेक्टर जमीन सिंचित होणे अपेक्षित होते त्यापैकी केवळ दोन लाख ८० हजार (५१ टक्के) एवढेच सिंचन होते.
अशीच अवस्था राज्याच्या अनेक मोठ्या प्रकल्पाची आहे. प्रभावी सिंचन करण्याऐवजी शहराला होणारा पिण्याच्या पाण्याचा वापर वाढू लागला असल्याचे जलअभ्यासक प्रदीप पुरंदरे सांगतात. नाशिक व नगर जिल्ह्यातील काही धरणांमधून आता ५० टक्क्यांपेक्षा अधिक पाणीनाश होतो. पालखेड असो किंवा माजलगाव ते परळी या धरणांमधून होणारी गळती यावर आता अधिक काम होण्याची गरज आहे, असे जलसंपदामंत्री राधाकृष्ण विखे पाटील यांनी ‘लोकसत्ता’शी बोलताना सांगितले.
जललेखा अहवालात काय ?
● मध्यम, लघु प्रकल्पातून पाणीनाश होण्याचे प्रमाण वाढते.
● मोठ्या प्रकल्पातून क्षमतेच्या ५० टक्केही सिंचन होत नाही.
● कालव्याची देखरेख, बाष्पीभवन आदी प्रमुख कारणे
● जायकवाडी, माजलगाव, विष्णुपुरी, निम्न दुधना, पूर्णा, अप्पर पैनगंगा धरणांतून पाणी वापर आणि सिंचनात मोठी तफावत
● खडकपूर्णा, वाण, बेम्बळा, निम्न वर्धा, बोर, उरमोडा, पांजण या प्रकल्पांवर मोठा परिणाम
● छत्रपती संभाजीनगर विभागातील २९ आणि अमरावतीमधील २९ मध्यम प्रकल्पातून रब्बी हंगामातील सिंचन ६० टक्क्यांपेक्षा कमी
जायकवाडी धरणात चार-पाच टक्के पाण्यासाठी आपण नाहक भांडत असतो. धरणातून होणारा पाणीनाश आणि गळती हा मोठा विषय आहे. मिळालेल्या पाण्याचा आपण प्रभावी वापरू करू शकत नाही. त्यामुळे सूत्रातील बदलावर लक्ष देताना पाण्याच्या प्रभावी अंमलबजावणीसाठी प्रयत्न करावे लागणार आहेत. ते कसे करायचे याचे आराखडे बनविण्याच्या सूचना अधिकाऱ्यांना दिल्या आहेत.– राधाकृष्ण विखे पाटील, जलसंपदामंत्री, महाराष्ट्र
