आयुर्वेद हे आपल्या पूर्वजांनी पिढय़ान्पिढय़ा जतन करून आपल्यापर्यंत पोहोचवलेले आपले सांस्कृतिक, बौद्धिक संचित आहे. ते टिकवायचे आणि पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचवायचे तर चांगली ग्रंथालये निर्माण करायला हवीत.
न हि ज्ञानेन सहशां पवित्रमिह विद्यते।
‘नॉलेज इज टू नो दॅट यू नो नथिंग’
– सॉक्रेटिस
लहानपणापासून मला वाचनाची विलक्षण आवड. आमच्या घरी त्या काळातली नियतकालिके यायची. ही कोणी अगोदर वाचायची याबद्दल माझा व आईचा वाद व्हायचा. स्वा. सावरकर यांचे ‘१८९७ चे स्वातंत्र्यसमर’ हे पुस्तक प्रदीर्घ बंदीनंतर प्रसिद्ध झाले. त्या काळातील किंमत दहा रुपये म्हणजे फारच महाग. वडिलांना मी पुस्तक विकत घेण्याबद्दल सुचविले. ते म्हणाले, आपल्याकडे दहा रुपये नाहीत. ‘एक वर्षभर मी नाटक सिनेमा पाहणार नाही, पण पुस्तक हवे’ असा माझा बालहट्ट पाहता पुस्तक आले. तिथपासून कितीएक धार्मिक, राजकीय, ऐतिहासिक ग्रंथ, कादंबऱ्या मी विकत घेत गेलो. पुणे नगर वाचन मंदिराचा मी खूप लहानपणापासून सभासद होतो. मला त्या काळात ऐतिहासिक पुस्तके, बखरी इ. वाचनाचे फार वेड होते. त्यानंतर त्यांची जागा क्रांतिकारकांच्या चरित्रांनी घेतली. शाळेतील अभ्यासाची पुस्तके ही पहिल्या आठ पंधरा दिवसांतच वाचून संपवीत असे. माझा अनुभव असा आहे की ज्याला वाचनाचे वेड आहे. त्याला कोणताच विषय बहुधा निषिद्ध नसतो. त्यामुळे रद्दीतले कपटेसुद्धा वाचावेसे वाटतात. भारतीय विमान दलात असताना इंग्लंडचे दमदार नेते विन्स्टन चर्चिल यांची पहिल्या महायुद्धावरची चौदा व दुसऱ्या महायुद्धाच्या इतिहासाची पानोपानी रोमहर्षता असणारी सहा पुस्तके व युद्धस्य कथा असणारी डझनांनी पुस्तके वाचली. भारतीय विमानदलाच्या समृद्ध ग्रंथालयांना त्या काळात माझ्या आग्रहाने निवडक मराठी पुस्तकेही विकत घ्यायला लावली. असो. असे हे वेड मला आयुर्वेदाच्या शिक्षण क्षेत्रात १९६८ मध्ये प्रवेश घेतल्यावर सारखे सतावू लागले.
माझ्या आयुर्वेद ग्रंथालयाची सुरुवात काही विलक्षण योगायोगाने झाली. माझे लहानपणापासूनचे मित्र व एक प्रख्यात विधिज्ञ यांना
आयुर्वेदाचा डी. एस. ए. सी हा अभ्यासक्रम पुरा करावयाचा होता. त्यांनी सार्थ वाग्भट, रसरत्न समुच्चय, तर्कशास्त्र विषतंत्र इ. इ. अनेक पुस्तके खरेदी केली होती. मी आयुर्वेदाच्या अभ्यासक्रमाकरिता प्रवेश घेतला आहे म्हटल्याबरोबर त्यांनी सर्व ग्रंथांची अमूल्य भेट मला तत्क्षणी दिली. त्यावेळेस वडिलांनी विकत घेतलेला एकमेव ग्रंथ सार्थ वाग्भट घरात होता. माझे आयुर्वेद प्रवीणचे शिक्षण चालू असताना मला लॉटरीपेक्षा भाग्यवान असे गुरुजी वैद्यराज बापूराव नरहर पराडकर भेटले. त्यानंतर माझ्या आयुर्वेद ग्रंथालयाला रोज नित्य नवे बाळसे यायला लागले. वैद्यराज हे पुस्तकांचे ‘भुकेले’ होते. त्यांची प्राप्ती नाममात्र होती, तरीपण वैद्यकाची लहानमोठी, कमी किमतीची व महागडी पुस्तके विकत घेऊन वाचायची त्यांना दांडगी हौस. आमच्या दोघांची पुस्तकमैत्री जमली. पुढे तर त्यांची सर्वच पुस्तके माझी झाली. ती एक वेगळीच कथा आहे. ‘घरगुती औषधे’ नावाचे मराठी भाषेतील अनेक आवृत्त्या झालेले वैद्यतीर्थ आप्पाशास्त्री साठे यांचे पुस्तक आहे. आप्पाशास्त्री साठे हे त्यांच्या काळातील मुंबई गिरगावातील ज्येष्ठ अनुभवी वैद्य. आयुर्वेदाच्या चळवळीत, डॉ. गिल्डर या आरोग्यमंत्र्याशी, संघटनेद्वारे दोन हात करणारे म्हणून प्रसिद्धी पावून होते. त्यांच्याकडे खूप वैद्य पुस्तकांचा संग्रह होता. त्यांच्या पश्चात त्यांच्या चिरंजीवांनी काही काळ वैद्यक व्यवसाय केला. त्यांच्या निधनानंतर आप्पाशास्त्रींच्या सुनबाईंनी- ताईंनी मला एकवेळ तरी दवाखाना चालवा म्हणून सुचविले. मुंबईत दर सोमवारी सायंकाळी त्यांचा दवाखाना मी सांभाळत असे. माझा आयुर्वेदाचा रोजचा अभ्यास, खटाटोप पाहून त्यांनी घरच्या आयुर्वेद पुस्तकांचा संग्रह भेट म्हणून दिला. या संग्रहामुळे आमच्या वैद्य खडीवाले वैद्यक संशोधन संस्थेच्या अंतर्गत ‘वैद्यतीर्थ आप्पाशास्त्री साठे वैद्यकीय ग्रंथालय’ हा विभाग जन्माला आला. त्या काळात उत्तम औषधी निर्माण, पंचकर्म, नवनवीन संशोधन प्रयोग व त्याबरोबर समृद्ध संदर्भ ग्रंथालय याकरिता मी व वैद्यराज पराडकर गुरुजी झपाटल्यासारखे काम करीत होतो. पुणे- मुंबईच्या पुस्तकांच्या दुकानात आमची स्वारी धडकायची, रस्त्यावर फेरीवाले भेटायचे. सर्वाकडून आयुर्वेदाची खूप प्रकारची पुस्तके गोळा करायचो. त्याबरोबर युनानी, होमिओपॅथी, बाराक्षार, निसगरेपचार, वनस्पती व थोडय़ा प्रमाणात आधुनिक वैद्यकाची पुस्तके विकत घ्यायचो.
‘दिव्याने दिवा लागतो’, तसे आमच्या छंदाची कीर्ती पसरत चालली. एक दिवस ‘अद्वैतवादी असाध्य रोगांवरील अनुभविक चिकित्सा’, ‘मानवाचे कामशास्त्र’, ‘हिंदू धर्मातील मूर्तिपूजेचे तत्त्वज्ञान’ या पुस्तकांचे लेखक व अफाट अभ्यासकांची – डॉ. नारायण बाळाजी कुलकर्णी यांच्या कन्या रजनी व आशा या माझ्याकडे त्यांच्या वडिलांचा ग्रंथसंग्रह भेट देण्याकरिता आल्या. त्या गं्रथाचे वैशिष्टय़ असे की प्रत्येक ग्रंथात अधोरेखित अशी सर्व अभ्यासू टिपणे होती. वैद्यराज कुलकर्णीनी वेद, पुराणे, बृहत्रयी, लघुत्रयी इत्यादी ग्रंथांचा आयुर्वेद, वैद्यक व आर्य वैद्यकाच्या भूमिकेतून खूप अभ्यास केल्याचे पुरावे पानोपानी होते. आमचे संदर्भ ग्रंथालय समृद्ध होत चालले. माझ्या वडिलांचे एक मित्र एस. आर. सामंत हे बांद्रा, पश्चिम मुंबई येथे राहात होते. त्यांना वैद्यकाची पुस्तके विकत घेऊन वाचायची, प्रयोग करण्याची दांडगी हौस. पोर्ट ट्रस्ट ऑफ इंडियामध्ये काम करूनही फावल्या वेळात पांढरीसावरीसारखी दुर्मीळ झाडे लावून त्यावरचे प्रयोग चालू असत. माझ्या संपर्कात आल्यावर त्यांनी आपला ग्रंथसंग्रह आपणहून माझ्या स्वाधीन केला. शनिवार पेठेत मेहुणपुरा भागात मोडक म्हणून एक सद्गृहस्थ राहायचे. ते शिक्षण खात्यात मोठय़ा पदावर असूनही आयुर्वेदाचा अभ्यास-मूलगामी अभ्यास करायचे. त्यांच्या निधनानंतर त्यांच्या कुटुंबाने- माझ्या गुरुजींच्या आग्रहाला मान देऊन काही अमोल पुस्तके दिली. आयुर्वेद शिक्षण नसूनही मोडक यांचा आयुर्वेदीय गं्रथांचा सटीक, सखोल अभ्यास त्यांच्या संग्रहातील प्रत्येक पुस्तकात दिसून येत होता. जुन्या पिढीतील वैद्यराज शं. गो. वर्तक शनिवार पेठेत अहिल्यादेवी हायस्कूलजवळ, रामदास विश्रांतीगृहापाशी राहात होते. वैद्यराज पराडकरांच्या आग्रहाने मी त्यांच्या घरी जाऊन वैद्यकचर्चा करीत असे. एक दिवस त्यांनी आपली खूप गं्रथसंपदा नाममात्र किमतीने दिली. आमचे अष्टांग आयुर्वेद महाविद्यालयातील एक शिक्षक फावल्या वेळातील उद्योग म्हणून वैद्यकाच्या पुस्तकांचा- विशेषत: जुनी पुस्तकं विकण्याचा धंदा करीत. त्यांच्याकडून काही दुर्मीळ ग्रंथ मिळाले. वैद्यराज गुरुवर्य गणेशशास्त्री शेण्डय़े हे आम्हा अनेक वैद्यांचे ज्येष्ठ गुरुजी. त्यांच्या घरात अष्टवैद्यक- आठ वैद्य होते. तरी त्यांनी एकदिवस मला बोलावून घेऊन आपला वैद्यक पुस्तकांचा संग्रह माझ्या स्वाधीन केला. त्यांच्या मते त्यांच्याजवळच्या आयुर्वेदीय पुस्तकांना योग्य न्याय देण्याला बहुधा मी अधिक पात्र असावा.
आमच्या ग्रंथालयात देणग्यांव्यतिरिक्त इतरही ग्रंथांची वारंवार भर पडत होती. पुणे शहरातील अप्पा बळवंत चौकातील तसेच मुंबई- दादर, गिरगाव येथील अनेकानेक पुस्तकांची दुकाने मी वैद्यकीय विशेषत: आयुर्वेदीय पुस्तकांकरिता पिंजून काढत असे. निर्णयसागर प्रेस, चौखंबा प्रकाशन, मोतीलाल बनारसी दास व अन्य छोटय़ा-मोठय़ा प्रकाशकांची पुस्तके विकत घेत घेत ग्रंथालयाला खऱ्या अर्थाने समृद्ध ग्रंथालयाचे स्वरूप आले. अनेकांशी चर्चा करून त्या पुस्तकांचे वर्गीकरण करून प्रशस्त हॉलमध्ये हे ग्रंथालय गेली वीस वर्षांच्यावर काम करीत आहे. या ग्रंथालयाचे पोटविभाग आमच्या कल्पनेतून पुढील प्रमाणे केले आहेत.
१) चरित्र, इतिहास, सिद्धांत, पदार्थ विज्ञान, वेद व उपनिषदे
२) स्वस्थवृत्त, आहारविहार
३) ग्रंथालयांची तांत्रिक माहिती, घरगुती लघू उद्योग इ.
४) आयुर्वेदीय निदान व चिकित्सा; विविध रोग व उपचार व औषधी संग्रह
५) औषधीकरण, आसवारिष्ट इत्यादी
६) शेती, जनावरे, दूधदुभते इत्यादी
७) द्रव्यगुणशास्त्र, वनस्पतिज्ञान
८) आयुर्वेद परिचय, दोषधातूमल विज्ञान
९) वैद्यविषयक कायदे, विषतंत्र
१०) बालरोग व स्त्रीरोग चिकित्सा
११) बालमानसशास्त्र व मंत्रतंत्र संमोहन विद्या इ.
१२) योग, व्यायाम, खेळ इ.
१३) रसशास्त्र, धातूवाद इ.
१४) रसायन, वाजीकरण, पुरुषरोग
१५) शल्यशालाक्य दंत, नेत्र व इतर
१६) शरीर विज्ञान
१७) रुग्णपरिचर्या
१८) आयुर्वेदीय संशोधन
१९) संस्कृत वाङ्मय आयुर्वेदेतर व कोशवाङ्मय
२०) संहिता भाग १- बृहत्त्रयी
२१) संहिता भाग २- लघुत्रयी व इतर संहिता
२२) विविध आयुर्वेदीय नियतकालिके व संकीर्ण ग्रंथ
गेली वीस वर्षांहून अधिक काळ या गं्रथालयाचा भरपूर उपयोग मला स्वत:ला झालाय. माझी लहानमोठी पुस्तक व पुस्तिका मिळून शंभर सव्वाशे प्रकाशित साहित्याला या ग्रंथालयाची खूपच मदत झाली. सुवर्णमाक्षिकादि वटी या हृद्रोगावरच्या प्रबंधामुळे एका फॉर्माकॉलॉजिस्ट महिलेला डॉक्टरेट मिळाली. त्यांना या संदर्भ ग्रंथालयाची खूप मदत झाली. डॉ. जोशी या एक ज्ञानी बॉटनिस्ट. त्यांच्या आयुष्यभराच्या संशोधनपर इंग्रजी भाषेतील महान ग्रंथ- संपादनाला या गं्रथालयाची मौलिक मदत झाली. माझ्या पंचवीस-तीस वर्षांच्या अनुभवावरून आदर्श आयुर्वेद ग्रंथालय कसे असावे याचे काही निकष सर्वाकरिता उपयुक्त आहेत. माझ्या संपर्कात आलेल्या अनेक वैद्यवरांना माझ्या ग्रंथ जमा करण्याच्या वेडामुळे थोडय़ा छोटय़ा प्रमाणावर ग्रंथ गोळा करता आले. त्यातील उल्लेखनीय दोन व्यक्ती म्हणजे विद्यार्थी प्रिय कै. वैद्य मा. वा. कोल्हटकर व पाचगणी येथील वैद्य श्रीधर चितळे या होत.
आदर्श आयुर्वेद ग्रंथालयाचे ढोबळ मानाचे दोन भाग करता येतील. एक म्हणजे दीर्घकाळ वैद्यक व्यवसाय केलेल्या, ज्ञानी, बहुश्रुत वैद्यांचे सर्वाकरिता शिष्य, मित्रपरिवार व त्याचबरोबर स्वत:करिता संदर्भ ग्रंथालय. या ग्रंथालयात, चरक, सुश्रुत, वाग्भट यांचे बृहत्रयी ग्रंथ, भावप्रकाश, माधव निदान, शाङ्र्गधर संहिता ही लघुत्रयी; योगरत्नाकर, भैष्यज रत्नावली, भारत भैष्यज रत्नाकर- पाच भाग, रसयोग सागर दोन भाग, रसहृदयतंत्र, रसकामधेनु, रसचंडाशु, रसरत्नसमुच्चय इ. इ. अनेकानेक ग्रंथ हवेच. त्याच बरोबर कर्मविपाक व त्यावरील उपाय सांगणारे वैद्य लाळे यांचा आयुर्वेद कलानिधी ग्रंथ; डॉ. वामन गणेश देसाई यांचे औषधी संग्रह व भारतीय रसशास्त्र, आयुर्वेद महासंमेलनाचे संस्थापक वैद्य शंकरदाजी शास्त्री पदे यांचे वनौषधी गुणादर्श, आर्यभिषक व अन्य पन्नासच्यावर लहानमोठी पुस्तके, डॉ. नाडकर्णी यांचा मटेरिया मेडिका, वैद्यतीर्थ आप्पाशास्त्री साठे यांचे घरगुती औषधे; आचार्य यादवजी त्रिकमजी यांची द्रव्य गुणावरची चार अमोल पुस्तके, युनानी द्रव्यगुण विज्ञान व सिद्धौषधी संग्रह ही व अशी अनेक पुस्तके हवीतच.
आयुर्वेद गं्रथालयाचे एक वैशिष्टय़ असे आहे की प्राचीन काळी जे प्रमुख ग्रंथ लिहिले गेले त्या ग्रंथावर टीका गं्रथ अनेक आहेत. श्री चरकाचार्याची अग्निवेश संहिता, अष्टांग हृदय, सुश्रुसंहिता यावर पूर्वी थोरा-मोठय़ांनी आपापल्या परीने खूप विस्तृत ग्रंथ लिहिले आहेत. गेल्या पन्नास- साठ वर्षांत आधुनिक आयुर्वेद महर्षी उदा. डॉ. भा. गो. घाणेकरांसारख्या प्रकांड पंडितांनी सुश्रुत संहितेवर अत्युत्तम ग्रंथ लिहिला आहे. अष्टांग हृदय ग्रंथावर उपलब्ध टीका किमान वीस आजमितीस उपलब्ध आहेत. ज्या आयुर्वेद अभ्यासकांना सखोल अभ्यास करायचा आहे त्यांना हे सर्व सटीक ग्रंथ माहीत पाहिजेतच. चक्रपाणीदत्त, उल्हण इत्यादींच्या टीका ग्रंथावरही अलीकडे छोटे छोटे ग्रंथ आहेत. या सगळ्या आयुर्वेद तत्त्वज्ञानाच्या गं्रथाबरोबरच रसशास्त्र विषयावर किमान दीडशे ग्रंथ उपलब्ध आहेत. ज्यांना तसा अनुभव आला तसे भारतभरच्या विविध प्रांतातील वैद्य व औषध निर्माण तज्ज्ञांनी छोटी छोटी चोपडीही प्रसिद्ध केली. या सगळ्या ग्रंथांचे वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून वाचन व्हायला लागले. पुण्यातील वृद्ध वैद्यत्रयी श्रीयुत अनंतराव आठवले, वैद्या निर्मला राजवाडे व वैद्य शि. गो. जोशी यांनी लिहिलेला व्याधिविनिश्चिय, शल्यशालायबय व कौमरभृत्य हे तीन ग्रंथ अलीकडच्या आयुर्वेद वाङ्मयातील मानदंड आहेत. वैद्यवर मामा गोखले याचे छोटे पुस्तक ‘आयुर्वेद म्हणजे काय? हे सर्वसामान्यांकरिता ग्रंथालयात हवेच. रसशास्त्र व औषधीनिर्माणविषयक सर्वात मोठा ग्रंथ म्हणजे भारत भैष्यज रत्नाकर. एकूण सहा भाग व त्या सर्वाचा संकलित ग्रंथ सार संग्रह यांना रसशास्त्रातील मुकुटमणी म्हणावयास हवे. पं. वैद्य यादवजी निकमजी यांनी परिश्रमपूर्वक तयार केलेला स्वानुभवाचा औषधी सार संग्रह माझ्या नित्य वाचनात असतो. अथर्ववेदविषयक पं. सातवळकरांच्या वाङ्मय आयुर्वेद ग्रंथालयात हवेच. त्याशिवाय अर्थवेदात सांगितलेला कुडा आजही अतिसाराकरिता वापरात आहे. आयुर्वेदाचे अनंत, अपार, वैश्विक महत्त्व त्याच्या उल्लेखाने, त्याच्या वाचनाने लक्षात येते.
आयुर्वेदीय ग्रंथालयावर मोठे ऋ ण आहे. वैद्य शंकरदाजी शास्त्री पदे या प्रथम प्रकाशकांपासून ते थेट गजानन बुक डेपोपर्यंत मुंबईतील निर्णयसागर, पॉप्युलर प्रकाशन, दिल्लीतील मुन्शीलाल मनोहरलाल, मोतीलाल बनारसीदास, श्री सद्गुरु पब्लिकेशन्स व इंडियन बुक सेंटर; वाराणसी येथील चौखंबा संस्कृत सेरीज, चौखंबा आयुर्वेद साहित्य, विश्वभारती, कृष्णादास अकादमी, पुण्यातील कॉन्टिनेंटल व वैद्यक ग्रंथ भांडार, नागपूर येथील डॉ. प. ग. आठवले यांच्या दृष्टार्थ माला; इ. इ. पर्यंत सर्वाशी संपर्कात राहिल्यास आयुर्वेद गं्रथालय ‘आपल्या खिशाला परवडेल’ असे समृद्ध करता येते. अलिगड (उ.प्र.) येथील विजयगढ येथून धन्वंतरी वनौषधी विशेषांक शे-सव्वाशेपेक्षा जास्त आयुर्वेद विशेषांक प्रसिद्ध झाले. अशा हिंदी भाषेतील ग्रंथांची दखल घ्यावयास हवी. दक्षिणेकडे कोट्टेकेल व अन्य ठिकाणी चिकित्सा ग्रंथ, वनस्पतीविषयक ग्रंथ मुसा व अन्य प्रकाशकांनी प्रसिद्ध केलेले संग्रही हवेतच. उज्जन येथील वनस्पती चंद्रोदय, श्री गोपाळकृष्ण औषधालय कालेडा, गुजराथ येथील प्रकाशनेही बहुमोल वाचनीय व संग्राह्य आहेत.
महाराष्ट्रात आयुर्वेद महाविद्यालये पन्नासचे आसपास आहेत. यांना दरवर्षी आयुर्वेद ग्रंथ विकत घेणे अनिवार्य असते. एककाळ या महाविद्यालयात ग्रंथसंपदा फक्त प्राचीन गं्रथांची असे. आता विषयांची, पोटविषयांची विविधता वाढली आहे. गेले काही वर्षे आयुर्वेद पदवीधर, आयुर्वेदीय शिक्षणसंस्था, आयुर्वेद अध्यापक, आपला शैक्षणिक दर्जा; हा एमबीबीएस शिक्षणक्रम घेणाऱ्या विद्यार्थी व त्या संस्थांच्या दर्जाच्या तोडीस तोड असणाऱ्या प्रामाणिक प्रयत्न करीत आहेत. पूर्वीचे आयुर्वेदीय ग्रंथ हे संहितास्वरूप, एका व्यक्तीच्या अनुभवाला धरून पण खूपच व्यापक असतं. आताच्या ग्रंथाचे स्वरूप आयुर्वेद अभ्यासक्रमाला धरून विषयवार वा पोटविषयवार असते. उदाहरणार्थ- रसशास्त्र, वनस्पतीशास्त्र, भस्मे, काढे, आसवारिष्टे, वाटिका गुटिका, चूर्णे, धृत, मलम इ.इ. वेगवेगळी पुस्तके असतात. आयुर्वेद तत्त्वज्ञान, इतिहास, दोषधातूमल विज्ञान, विकृती विज्ञान, रोगनिदान, निदान पंचक, रोगवार चिकित्सा, पंचकर्म, स्वस्थवृत्त, बालरोग, स्त्रीरोग अशा पोट विषयांवर; महाराष्ट्रातील लहानमोठय़ा शहरांतील प्रथितयश वैद्य मंडळींनी खूपच पुस्तके लिहिलेली आढळतात. कौमारभृत्य, शल्यशालाक्य, विकृती विज्ञान या विषयांवरचे कोणते ग्रंथ विद्यार्थी मंडळींना घ्यायला सांगावे, असा प्रश्न स्थानिक अध्यापकांना पडतो.
आयुर्वेद महाविद्यालयातील संख्या दिवसेंदिवस वाढती आहे. या महाविद्यालयात सर्वच विद्यार्थ्यांनी पुस्तके वाचावी असा आग्रह धरला तर बऱ्याच वेळा इष्टापत्ती येते. पुस्तके मोठय़ा प्रमाणावर असावी लागतात. त्यामुळे ग्रंथांची निवड काळजीपूर्वक करावी लागते. या व्यतिरिक्त वैद्य रमेश नानल, वैद्य विलास नानल, गुरुवर्य वैद्य शि. गो. जोशी, य. गो. जोशी, वैद्यराज वा. ब. गोगटे, वैद्या दुर्गाताई परांजपे, वैद्यराज प. ग. आठवले अशा नामांकित व्यक्तींचे अभ्यासक्रम सोडूनही बरेच ग्रंथ असतात. मी स्वत: छोटय़ामोठय़ा अनेक पुस्तिका लिहिल्या आहेत. असे सर्व ग्रंथ महाविद्यालयांच्या गं्रथालयात ठेवणे अशक्य असते. तरीपण सखोल वाचन ज्या अभ्यासू विद्यार्थ्यांना करायचे आहे त्यांच्याकरिता तसेच पदव्युत्तर अभ्यासक्रमाकरिता नुसतीच क्रमिक भाषेतील पुस्तके असून चालणार नाही. संदर्भग्रंथांचा भरपूर साठा असला तरच पदव्युत्तर विद्यार्थ्यांना नीरक्षीरविवेकाच्या न्यायाने निवड करता येईल.
दिवसेंदिवस माहितीच्या ज्ञानाचे जाळे प्रचंड प्रमाणावर विस्तारत आहे. इंटरनेटवर सर्व माहिती घरबसल्या थोडय़ा पैशांत व श्रमाशिवाय मिळते असे काहींना वाटते. तरीपण आयुर्वेदाच्या प्राचीन गं्रथभांडाराचे सर्वच्या सर्व ज्ञान इंटरनेटवर तसेच्या तसे मिळेल का याबद्दल मी साशंक आहे. उदाहरणार्थ- जगभर जरामांसी, ब्राह्मी, वेखंड, शंखपुष्पी या वनस्पतींवर मानसरोगांकरिता संशोधन चालू आहे; शुक्रवर्धन, रसायन, वाजीकर म्हणून आस्कंध, भुई कोहळा, कवचबी, अमरकंद, तालिमखाना, चिकना अशा विविध वनस्पतींवर कार्य चालू आहे; काविळीच्या बी वायरसवर कोरफड, भुई आवळी, शरपुंखा- उन्हाळीवर संशोधन सुरू आहे. एडस्- एचआयव्ही व्हायरसवर आस्कंध, गुळवेल, चंदन, काकडीचे बी, कोरफड, कडुनिंब पाने इ.इ. वनस्पतींवर संशोधन कार्य चालू आहे. असे विविध विषय पोटविषयांवरचे संशोधन कार्य पदव्युत्तर विद्यार्थी व अध्यापक यांना मिळणे ही काळाची गरज आहे. भारतात विविध संशोधन संस्था अनेक विषयांवर संशोधन कार्य करीत आहेत. त्यांची विविध प्रकाशने आहेत. ती प्रकाशने जर सर्वच संस्थांना आपले विद्यार्थी व अध्यापक यांना पुरवता आली तर त्यांना आपले भावी शैक्षणिक कार्यात भरपूर प्रगती करता येईल.
आज जग लहान झाले आहे. जगातील स्वास्थ्यसमस्या बिकट होत आहेत. नवनवीन रोग जन्माला येत आहेत. जगातील रोगपीडित जनता आयुर्वेदाकडे आपल्या रोगसमस्यांचा ‘हल’ व्हावा म्हणून मोठय़ा अपेक्षेने पहात आहे. उद्याचे वैद्यकीय जग हे आयुर्वेदाचे निश्चित आहे. त्याकरिता कधी नव्हे ते आयुर्वेद ग्रंथालये समृद्ध, सखोल ज्ञान देणाऱ्या ग्रंथ व अन्य माहितीची साधने – कॅसेट, टेप यांनी परिपूर्ण असे हवे. थोर तत्त्ववेत्ता सॉक्रेटिस यांनी सांगितल्याप्रमाणे कोणतेच ज्ञान परिपूर्ण नाही. तसेच ज्ञान हे पवित्र आहे. ते आपल्या वाचकांना- विद्यार्थी, अध्यापक, सामान्य वाचक यांना देणे ही आदर्श आयुर्वेद ग्रंथालयाची मोठी गरज आहे.
वैद्य प. य. खडीवाले वैद्य – response.lokprabha@expressindia.com
(समाप्त)
