Facts about History of Indian Union Budget : १८ व्या लोकसभेचा स्थापित झाली आज नव्या संसदेत अर्थसंकल्प मांडण्यात येणार आहे. पूर्ण वर्षभरासाठी हा अर्थसंकल्प म्हणजे रोडमॅप असतो. केंद्रीय अर्थसंकल्प हा एक महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे, कारण त्यात सरकारची आर्थिक रणनीती, प्राधान्यक्रम आणि वाढीच्या आकांक्षांची रूपरेषा दिली जाते. कर सुधारणा, पायाभूत सुविधा गुंतवणूक आणि सामाजिक कल्याण वाटप केंद्रस्थानी आहेत. या दरम्यान भारताच्या अर्थसंकल्पाचे (Union Budget) काही महत्त्वाचे आणि रंजक पैलुहीआहेत. ते जाणून घेऊयात.

या बातमीसह सर्व प्रीमियम कंटेंट वाचण्यासाठी साइन-इन करा
Skip
या बातमीसह सर्व प्रीमियम कंटेंट वाचण्यासाठी साइन-इन करा

हेही वाचा >> Union Budget History : भारतातील अर्थसंकल्पाचा इतिहास; स्वातंत्र्यपूर्व अन् नंतरच्या काळात नेमकं काय बदललं?

आणखी वाचा

अर्थसंकल्पाच्या काही रंजक गोष्टी

  • भारताचा पहिला अर्थसंकल्प (Union Budget) ७ एप्रिल १८६० रोजी ईस्ट इंडिया कंपनीच्या स्कॉटिश अर्थशास्त्रज्ञ जेम्स विल्सन यांनी सादर केला होता. त्यांनी आयकर लागू केला होता. हा आयकर आताही सरकारसाठी महसुलाचा प्रमुख स्रोत आहे.
  • भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर, पहिला अर्थसंकल्प २६ नोव्हेंबर १९४७ रोजी आर. के. षणमुखम चेट्टी यांनी सादर केला होता. हा स्वतंत्र भारताचा पहिला अर्थसंकल्प मानला जातो.
  • भारताच्या इतिहासातील सर्वात लांब अर्थसंकल्पीय (Union Budget) भाषण देण्याचा विक्रम अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांच्या नावावर आहे. १ फेब्रुवारी २०२० रोजी, जेव्हा त्यांनी २०२०-२१ साठी केंद्रीय अर्थसंकल्प सादर केला तेव्हा सीतारामन दोन तास ४२ मिनिटे बोलल्या. त्यांचे भाषण सकाळी ११ वाजता सुरू झाले आणि दुपारी १.४२ पर्यंत चालले. सीतारामन यांना तब्येत बरी नसल्याने त्यांचे भाषण दोन पाने शिल्लक असतानाच संपवावे लागले. त्यांनी विनंती केली की सभापतींनी तिची उर्वरित टिप्पणी वाचल्याप्रमाणे स्वीकारावी. त्यांनी जुलै २०१९ मधील स्वतःचाच रेकॉर्ड मोडला होता. जुलै २०१९ मध्ये त्यांनी २ तास १७ मिनिटांचे भाषण केले होते.
  • शब्दांच्या बाबतीत सर्वात लांब अर्थसंकल्पीय भाषणाचा विक्रम मनमोहन सिंग यांनी केला आहे. त्यांनी १९९१ मध्ये, नरसिंह राव सरकारच्या काळात वार्षिक आर्थिक दस्तऐवज सादर करताना १८ हजार ६०४ शब्द वापरले होते. अरुण जेटली हे २०१८ मध्ये १८ हजार ६०४शब्दांचे भाषण करताना वापरलेल्या शब्दांच्या संख्येच्या बाबतीत दुसऱ्या क्रमांकावर आहेत. ते त्यावेळी एक तास ४९ मिनिटे बोलले होते.
  • विशेष म्हणजे, सर्वात लहान अर्थसंकल्पीय भाषण १९७७ साली मोरारजी देसाई यांच्या काळातील अर्थमंत्री हिरुभाई मुल्जीभाई पटेल यांनी सादर केले होते. त्यांच्या भाषणात फक्त ८०० शब्द होते.
  • भारताच्या इतिहासात सर्वाधिक अर्थसंकल्पीय प्रस्ताव सादर करणारे माजी पंतप्रधान मोराराजी देसाई यांच्या नावावर आणखी एक मनोरंजक विक्रम आहे. १९६२ ते १९६९ या कालावधीत अर्थमंत्री असताना त्यांनी १० अर्थसंकल्प सादर केले, त्यानंतर पी चिदंबरम यांनी ९, प्रणव मुखर्जी यांनी ८ आणि यशवंत सिन्हा यांनी ८ असा क्रमांक लागतो.
  • पूर्वी केंद्रीय अर्थसंकल्प फेब्रुवारीच्या शेवटच्या कामकाजाच्या दिवशी संध्याकाळी ५ वाजता संसदेत सादर करण्यात येत असे. ही प्रथा १९९९ पर्यंत चालू होती. अटलबिहारी वाजपेयी सरकारमधील अर्थमंत्री यशवंत सिन्हा यांनी १९९९ मध्ये वेळ बदलून सकाळी ११ वाजता केली होती. अरुण जेटली यांनी २०१७ मध्ये अर्थसंकल्प सादरीकरणाची तारीख बदलून १ फेब्रुवारी केली.
  • १९५५ पर्यंत केंद्रीय अर्थसंकल्प इंग्रजीतच सादर केला जात होता. पण काँग्रेस सरकारने अर्थसंकल्पाची कागदपत्रे हिंदी आणि इंग्रजी दोन्ही भाषेत छापण्याचा निर्णय घेतला.
  • कोविड-१९ महामारीमुळे, २०२१-२२ चा अर्थसंकल्प संपूर्णपणे डिजिटल करण्यात आला. स्वतंत्र भारतासाठी हा पहिला डिजिटल अर्थसंकल्प होता.
  • १९७०-७१ या आर्थिक वर्षाचा अर्थसंकल्प सादर करणाऱ्या इंदिरा गांधींनंतर २०१९ मध्ये निर्मला सीतारामन या दुसऱ्या महिला ठरल्या.

हेही वाचा >> Union Budget 2024 Live Updates : केंद्रीय अर्थसंकल्पात कोणत्या मोठ्या घोषणा होणार?

हेही वाचा >> Union Budget History : भारतातील अर्थसंकल्पाचा इतिहास; स्वातंत्र्यपूर्व अन् नंतरच्या काळात नेमकं काय बदललं?

आणखी वाचा

अर्थसंकल्पाच्या काही रंजक गोष्टी

  • भारताचा पहिला अर्थसंकल्प (Union Budget) ७ एप्रिल १८६० रोजी ईस्ट इंडिया कंपनीच्या स्कॉटिश अर्थशास्त्रज्ञ जेम्स विल्सन यांनी सादर केला होता. त्यांनी आयकर लागू केला होता. हा आयकर आताही सरकारसाठी महसुलाचा प्रमुख स्रोत आहे.
  • भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर, पहिला अर्थसंकल्प २६ नोव्हेंबर १९४७ रोजी आर. के. षणमुखम चेट्टी यांनी सादर केला होता. हा स्वतंत्र भारताचा पहिला अर्थसंकल्प मानला जातो.
  • भारताच्या इतिहासातील सर्वात लांब अर्थसंकल्पीय (Union Budget) भाषण देण्याचा विक्रम अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांच्या नावावर आहे. १ फेब्रुवारी २०२० रोजी, जेव्हा त्यांनी २०२०-२१ साठी केंद्रीय अर्थसंकल्प सादर केला तेव्हा सीतारामन दोन तास ४२ मिनिटे बोलल्या. त्यांचे भाषण सकाळी ११ वाजता सुरू झाले आणि दुपारी १.४२ पर्यंत चालले. सीतारामन यांना तब्येत बरी नसल्याने त्यांचे भाषण दोन पाने शिल्लक असतानाच संपवावे लागले. त्यांनी विनंती केली की सभापतींनी तिची उर्वरित टिप्पणी वाचल्याप्रमाणे स्वीकारावी. त्यांनी जुलै २०१९ मधील स्वतःचाच रेकॉर्ड मोडला होता. जुलै २०१९ मध्ये त्यांनी २ तास १७ मिनिटांचे भाषण केले होते.
  • शब्दांच्या बाबतीत सर्वात लांब अर्थसंकल्पीय भाषणाचा विक्रम मनमोहन सिंग यांनी केला आहे. त्यांनी १९९१ मध्ये, नरसिंह राव सरकारच्या काळात वार्षिक आर्थिक दस्तऐवज सादर करताना १८ हजार ६०४ शब्द वापरले होते. अरुण जेटली हे २०१८ मध्ये १८ हजार ६०४शब्दांचे भाषण करताना वापरलेल्या शब्दांच्या संख्येच्या बाबतीत दुसऱ्या क्रमांकावर आहेत. ते त्यावेळी एक तास ४९ मिनिटे बोलले होते.
  • विशेष म्हणजे, सर्वात लहान अर्थसंकल्पीय भाषण १९७७ साली मोरारजी देसाई यांच्या काळातील अर्थमंत्री हिरुभाई मुल्जीभाई पटेल यांनी सादर केले होते. त्यांच्या भाषणात फक्त ८०० शब्द होते.
  • भारताच्या इतिहासात सर्वाधिक अर्थसंकल्पीय प्रस्ताव सादर करणारे माजी पंतप्रधान मोराराजी देसाई यांच्या नावावर आणखी एक मनोरंजक विक्रम आहे. १९६२ ते १९६९ या कालावधीत अर्थमंत्री असताना त्यांनी १० अर्थसंकल्प सादर केले, त्यानंतर पी चिदंबरम यांनी ९, प्रणव मुखर्जी यांनी ८ आणि यशवंत सिन्हा यांनी ८ असा क्रमांक लागतो.
  • पूर्वी केंद्रीय अर्थसंकल्प फेब्रुवारीच्या शेवटच्या कामकाजाच्या दिवशी संध्याकाळी ५ वाजता संसदेत सादर करण्यात येत असे. ही प्रथा १९९९ पर्यंत चालू होती. अटलबिहारी वाजपेयी सरकारमधील अर्थमंत्री यशवंत सिन्हा यांनी १९९९ मध्ये वेळ बदलून सकाळी ११ वाजता केली होती. अरुण जेटली यांनी २०१७ मध्ये अर्थसंकल्प सादरीकरणाची तारीख बदलून १ फेब्रुवारी केली.
  • १९५५ पर्यंत केंद्रीय अर्थसंकल्प इंग्रजीतच सादर केला जात होता. पण काँग्रेस सरकारने अर्थसंकल्पाची कागदपत्रे हिंदी आणि इंग्रजी दोन्ही भाषेत छापण्याचा निर्णय घेतला.
  • कोविड-१९ महामारीमुळे, २०२१-२२ चा अर्थसंकल्प संपूर्णपणे डिजिटल करण्यात आला. स्वतंत्र भारतासाठी हा पहिला डिजिटल अर्थसंकल्प होता.
  • १९७०-७१ या आर्थिक वर्षाचा अर्थसंकल्प सादर करणाऱ्या इंदिरा गांधींनंतर २०१९ मध्ये निर्मला सीतारामन या दुसऱ्या महिला ठरल्या.

हेही वाचा >> Union Budget 2024 Live Updates : केंद्रीय अर्थसंकल्पात कोणत्या मोठ्या घोषणा होणार?