कल्पना वटकर
या सदरात लिहिलेले लेख माझ्या ४० वर्षांच्या बँकिंग क्षेत्रातील अनुभवातून काही आठवणाऱ्या घटनांवर आधारित असतात. हा लेख लिहिण्याचे कारण अशीच एक घटना मला आठवली. या घटनेत ठेवीदाराच्या बचत खात्याचे तपशील उपलब्ध नव्हते आणि त्या खातेदाराचा अचानक मृत्यू झाला. अजय यांनी माझ्याशी संपर्क साधला आणि सांगितले की, त्यांच्याकडे त्यांच्या वडिलांच्या खात्यांशी संबंधित संपूर्ण जमा/खाते तपशील नाहीत. त्याने जवळच्या बँकांशी संपर्क साधला आणि काही खात्यांचे तपशील गोळा करण्यात व्यवस्थापित केले. त्यांना हेदेखील कळले की, दोन खात्यांत १० वर्षांहून अधिक काळ व्यवहार न झाल्याने बँकेने शिल्लक रक्कम रिझर्व्ह बँकेकडे हस्तांतरित केली आहे. त्यानंतर, आम्ही इतर बँकांनी रिझर्व्ह बँकेकडे हस्तांतरित केलेल्या काही खात्यांचे तपशील गोळा करू शकलो. या घटनेदरम्यान रिझर्व्ह बँकेच्या अधिकाऱ्यांशी झालेल्या संभाषणात असे कळले की, एखादी व्यक्ती अनेक खाती (बचत, निश्चित, आवर्ती खाती) उघडते आणि या खात्यातील शिल्लक रकमेवर दावा करण्यास पूर्णपणे विसरते. दहा वर्षांपेक्षा अधिक काळ व्यवहार नसलेल्या अशा खात्यांची शिल्लक व्यापारी बँकांना रिझर्व्ह बँकेकडे हस्तांतरित करावी लागते. या लेखाद्वारे अशा खात्यांच्या शिल्लक रकमेचा दावा कसा करायचा ते समजून घेऊ.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
शिक्षण आणि जागरूकता निधी (डिपॉझिटर एज्युकेशन अवेअरनेस फंड – डीईएएफ) हा वर्ष २०१४ मध्ये रिझर्व्ह बँकेने सुरू केलेला फंड आहे. या फंडाचा उद्देश दावा न केलेली शिल्लक रक्कम पूर्वी त्या व्यापारी बँकांकडे पडून असे ती रक्कम रिझर्व्ह बँकेकडे हस्तांतरित करून या फंडात जमा केली जाते. रिझर्व्ह बँकेच्या मार्गदर्शक तत्त्वानुसार, १० वर्षांहून अधिक काळ ग्राहकांनी व्यवहार न केलेली खाती निश्चित करून शेवटच्या व्यवहारानंतर १० वर्षांनी अशा खात्यांमध्ये शिल्लक रक्कम ठेवीदार शिक्षण आणि जागरूकता निधीमध्ये हस्तांतरित करणे बँकांना बंधनकारक आहे.
ज्या खात्यातील रक्कम रिझर्व्ह बॅकेकडे हस्तांतरित करणे आवश्यक आहे, ती खाती याप्रमाणे:
बँक बचत खाती
मुदत ठेव
आवर्ती ठेव खाती; चालू खाते
अन्य ठेव खाती कोणत्याही स्वरूपात किंवा कोणत्याही नावाने
कॅश क्रेडिट खाते / खाती
कर्ज खात्यात कर्ज फेडल्यानंतर राहिलेली शिल्लक रक्कम
लेटर ऑफ क्रेडिट/ गॅरंटी
किंवा कोणतीही सुरक्षा ठेव जारी करण्यासाठी अनामत रक्कम
हेही वाचा… वाढत्या वाहन उद्योगाचा लाभार्थी
थकबाकीदार टेलीग्राफिक ट्रान्सफर, मेल ट्रान्सफर, डिमांड ड्राफ्ट, पे ऑर्डर, बँकर्स चेक, विविध डिपॉझिट खाती, व्हेस्ट्रो खाती, इंटर-बँक क्लीअरिंग ॲडजस्टमेंट्स, असंयोजित नॅशनल इलेक्ट्रॉनिक फंड ट्रान्सफर (एनईएफटी) क्रेडिट बॅलन्स आणि इतर अशा ट्रान्झिटरी खाती, खात्यावरील असुरक्षित क्रेडिट शिल्लक ऑटोमेटेड टेलर मशीन (एटीएम) व्यवहार, परकीय चलनाच्या ठेवीतील रुपयाची रक्कम आणि रिझर्व्ह बँकेने वेळोवेळी निर्दिष्ट केलेल्या अशा इतर रकमा.
उदाहरणार्थ, एप्रिल महिन्यात डीईएएफमध्ये (म्हणजे १० वर्षांसाठी दावा न केलेल्या) हस्तांतरित करायच्या असलेल्या ठेवी मे महिन्याच्या शेवटच्या कामकाजाच्या दिवशी डीईएएफमध्ये हस्तांतरित केल्या जातील.
ग्राहक/ठेवीदार त्यांच्या बँकांकडून दावा न केलेल्या रकमेचा परतावा मागू शकतात. ग्राहक/ठेवीदार किंवा कायदेशीर वारसांनी केलेल्या दाव्याच्या विनंतीच्या आधारावर (मृत ठेवीदारांच्या बाबतीत), बँका ग्राहक/ठेवीदाराला व्याजासह परतफेड करतील (व्याज देण्याची मुभा केवळ मुदत ठेव खात्यांच्या बाबतीत लागू) आणि नंतर दावा दाखल करतील. ग्राहक/ठेवीदाराला दिलेल्या समतुल्य रकमेसाठी रिझर्व्ह बँकेने देखरेख केलेल्या डीईएएफकडून परताव्यासाठी अर्ज दाखल करावे लागेल.
ग्राहक/ठेवीदाराकडून डीईएएफकडून परताव्याचा दावा करण्यासाठी योजनेमध्ये कोणतीही विशिष्ट कालमर्यादा निर्धारित केलेली नाही. तथापि, ग्राहक/ठेवीदार किंवा कायदेशीर वारसांना (मृत ठेवीदाराच्या बाबतीत) दावा न केलेल्या रकमेची जाणीव होताच अशा रकमेवर दावा करण्यास सांगितले जाते.
हेही वाचा… कर समाधान : अनुमानित करासाठी वाढीव मर्यादा
अवसायानात निघालेल्या बँकेच्या बाबतीत, ठेवीदाराला दाव्यासाठी रिझर्व्ह बँकेने नेमलेल्या सक्षम अधिकाऱ्याच्या कार्यालयात संपर्क साधावा लागतो आणि खालील प्रक्रियेनुसार दाव्याची पूर्तता करेल. ठेवीदार विमा बाह्य ठेवींवर दावा करण्यासाठी डीईएएफमध्ये हस्तांतरित करण्याच्या वेळी डीईएएफद्वारे सक्षम अधिकारी रिझर्व्ह बँकेच्या निर्देशनानुसार ठेवीदाराला ठेव परत करतो.
रिझर्व्ह बँकेने १७ ऑगस्ट २०२३ रोजी वेगवेगळ्या बँकांतील दावा न सांगितलेल्या ठेवी शोधण्यासाठी उद्गम (अनक्लेम्ड डिपॉझिट्स – गेटवे टू ॲक्सेस इन्फॉर्मेशन) हे संकेतस्थळ सुरू केले. हे वापरकर्त्यांना त्यांच्या दावा न केलेल्या ठेवींची माहिती घेण्यास मदत करेल आणि त्यांना ठेव रकमेवर दावा करण्यास मार्गदर्शन करेल.
सर्व बँका उद्गम संकेतस्थळाचा भाग नाहीत. ४ मार्च २०२४ पर्यंत, उद्गम संकेतस्थळावर ३० बँका असून ठेवीदार शिक्षण आणि जागरूकता निधीमध्ये दावा न केलेल्या ठेवींच्या (मूल्याच्या दृष्टीने) सुमारे ९० टक्के ठेवी या बँकांतून आल्या आहे. उर्वरित बँका या उद्गम संकेतस्थळाशी जोडल्या जाण्याची प्रक्रिया सुरू आहे. वापरकर्त्याने उद्गम संकेतस्थळावर त्याचे नाव आणि मोबाइल क्रमांक देऊन नोंदणी करणे आवश्यक आहे.
व्यक्ती : वैयक्तिक श्रेणीमध्ये दावा न केलेल्या ठेवी शोधण्यासाठी, वापरकर्त्याने खातेदाराचे नाव, बँकेचे नाव (एक किंवा अधिक बँका निवडल्या जाऊ शकतात) आणि पाच आवश्यक तपशीलांपैकी कोणतेही एक किंवा अधिक तपशिलांचे विवरण द्यावे लागते. पॅन क्रमांक, वाहन चालविण्याचा परवाना (ड्रायव्हिंग लायसन्स) क्रमांक, मतदार ओळख क्रमांक, पारपत्र (पासपोर्ट) क्रमांक आणि खातेधारकाची जन्मतारीख वगैरे.
हेही वाचा… Money Mantra: म्युच्युअल फंडाच्या युनिट्स विक्रीपश्चात होणारा भांडवली नफा व करदायीत्व
गैर-व्यक्ती: गैर-वैयक्तिक श्रेणीमध्ये दावा न केलेल्या ठेवी शोधण्यासाठी, वापरकर्त्याने घटकाचे नाव, बँकेचे नाव (एक किंवा अधिक बँका निवडल्या जाऊ शकतात) आणि चार तपशीलांपैकी कोणतेही एक किंवा अधिक तपशील द्यावे लागतील. अधिकृत स्वाक्षरीकर्त्याचे नाव, पॅन क्रमांक, कॉर्पोरेट ओळख क्रमांक आणि स्थापनेची तारीख. इत्यादी किंवा कोणतीही माहिती उपलब्ध नसली तरीही, वापरकर्ता शोध घेण्यासाठी वर नमूद केलेल्या जागी खातेधारक किंवा संस्थेचा पत्तादेखील देऊ शकतो.
दावा न केलेला ठेव संदर्भ क्रमांक हा बँकांद्वारे कोअर बँकिंग सोल्यूशनद्वारे व्युत्पन्न केलेला एक अनन्य क्रमांक आहे आणि रिझर्व्ह बँकेच्या ठेवीदार शिक्षण आणि जागरूकता निधीमध्ये हस्तांतरित केलेल्या प्रत्येक दाव्याविना पडून असलेले खाते/ठेवीसाठी हा क्रमांक दिला जातो. या क्रमांकाचा वापर केला खातेदार किंवा बँकेकडून केला जातो. तो कोणत्याही त्रयस्त पक्षाद्वारे ओळखला जाऊ शकत नाही. दावा न केलेला ठेव संदर्भ क्रमांक हा बँक शाखांना उद्गम संकेतस्थळावर यशस्वी शोध घेतलेल्या ग्राहक/ठेवीदारांकडून प्राप्त झालेले दावे अखंडपणे निकाली काढण्यास सक्षम करते. तुमचे पैसे डीईएएफमध्ये हस्तांतरित केले गेले आहेत हे कळल्यानंतर तुम्हाला जवळच्या बँकेच्या शाखेत भेट द्यावी लागेल. कागदपत्रांच्या संपूर्ण संचासह तुमचा खाते क्रमांक नमूद करून शिल्लक रकमेचा परतावा मागणारे स्वाक्षरी केलेले विनंतीपत्र सादर करावे लागेल.
शिक्षण आणि जागरूकता निधी (डिपॉझिटर एज्युकेशन अवेअरनेस फंड – डीईएएफ) हा वर्ष २०१४ मध्ये रिझर्व्ह बँकेने सुरू केलेला फंड आहे. या फंडाचा उद्देश दावा न केलेली शिल्लक रक्कम पूर्वी त्या व्यापारी बँकांकडे पडून असे ती रक्कम रिझर्व्ह बँकेकडे हस्तांतरित करून या फंडात जमा केली जाते. रिझर्व्ह बँकेच्या मार्गदर्शक तत्त्वानुसार, १० वर्षांहून अधिक काळ ग्राहकांनी व्यवहार न केलेली खाती निश्चित करून शेवटच्या व्यवहारानंतर १० वर्षांनी अशा खात्यांमध्ये शिल्लक रक्कम ठेवीदार शिक्षण आणि जागरूकता निधीमध्ये हस्तांतरित करणे बँकांना बंधनकारक आहे.
ज्या खात्यातील रक्कम रिझर्व्ह बॅकेकडे हस्तांतरित करणे आवश्यक आहे, ती खाती याप्रमाणे:
बँक बचत खाती
मुदत ठेव
आवर्ती ठेव खाती; चालू खाते
अन्य ठेव खाती कोणत्याही स्वरूपात किंवा कोणत्याही नावाने
कॅश क्रेडिट खाते / खाती
कर्ज खात्यात कर्ज फेडल्यानंतर राहिलेली शिल्लक रक्कम
लेटर ऑफ क्रेडिट/ गॅरंटी
किंवा कोणतीही सुरक्षा ठेव जारी करण्यासाठी अनामत रक्कम
हेही वाचा… वाढत्या वाहन उद्योगाचा लाभार्थी
थकबाकीदार टेलीग्राफिक ट्रान्सफर, मेल ट्रान्सफर, डिमांड ड्राफ्ट, पे ऑर्डर, बँकर्स चेक, विविध डिपॉझिट खाती, व्हेस्ट्रो खाती, इंटर-बँक क्लीअरिंग ॲडजस्टमेंट्स, असंयोजित नॅशनल इलेक्ट्रॉनिक फंड ट्रान्सफर (एनईएफटी) क्रेडिट बॅलन्स आणि इतर अशा ट्रान्झिटरी खाती, खात्यावरील असुरक्षित क्रेडिट शिल्लक ऑटोमेटेड टेलर मशीन (एटीएम) व्यवहार, परकीय चलनाच्या ठेवीतील रुपयाची रक्कम आणि रिझर्व्ह बँकेने वेळोवेळी निर्दिष्ट केलेल्या अशा इतर रकमा.
उदाहरणार्थ, एप्रिल महिन्यात डीईएएफमध्ये (म्हणजे १० वर्षांसाठी दावा न केलेल्या) हस्तांतरित करायच्या असलेल्या ठेवी मे महिन्याच्या शेवटच्या कामकाजाच्या दिवशी डीईएएफमध्ये हस्तांतरित केल्या जातील.
ग्राहक/ठेवीदार त्यांच्या बँकांकडून दावा न केलेल्या रकमेचा परतावा मागू शकतात. ग्राहक/ठेवीदार किंवा कायदेशीर वारसांनी केलेल्या दाव्याच्या विनंतीच्या आधारावर (मृत ठेवीदारांच्या बाबतीत), बँका ग्राहक/ठेवीदाराला व्याजासह परतफेड करतील (व्याज देण्याची मुभा केवळ मुदत ठेव खात्यांच्या बाबतीत लागू) आणि नंतर दावा दाखल करतील. ग्राहक/ठेवीदाराला दिलेल्या समतुल्य रकमेसाठी रिझर्व्ह बँकेने देखरेख केलेल्या डीईएएफकडून परताव्यासाठी अर्ज दाखल करावे लागेल.
ग्राहक/ठेवीदाराकडून डीईएएफकडून परताव्याचा दावा करण्यासाठी योजनेमध्ये कोणतीही विशिष्ट कालमर्यादा निर्धारित केलेली नाही. तथापि, ग्राहक/ठेवीदार किंवा कायदेशीर वारसांना (मृत ठेवीदाराच्या बाबतीत) दावा न केलेल्या रकमेची जाणीव होताच अशा रकमेवर दावा करण्यास सांगितले जाते.
हेही वाचा… कर समाधान : अनुमानित करासाठी वाढीव मर्यादा
अवसायानात निघालेल्या बँकेच्या बाबतीत, ठेवीदाराला दाव्यासाठी रिझर्व्ह बँकेने नेमलेल्या सक्षम अधिकाऱ्याच्या कार्यालयात संपर्क साधावा लागतो आणि खालील प्रक्रियेनुसार दाव्याची पूर्तता करेल. ठेवीदार विमा बाह्य ठेवींवर दावा करण्यासाठी डीईएएफमध्ये हस्तांतरित करण्याच्या वेळी डीईएएफद्वारे सक्षम अधिकारी रिझर्व्ह बँकेच्या निर्देशनानुसार ठेवीदाराला ठेव परत करतो.
रिझर्व्ह बँकेने १७ ऑगस्ट २०२३ रोजी वेगवेगळ्या बँकांतील दावा न सांगितलेल्या ठेवी शोधण्यासाठी उद्गम (अनक्लेम्ड डिपॉझिट्स – गेटवे टू ॲक्सेस इन्फॉर्मेशन) हे संकेतस्थळ सुरू केले. हे वापरकर्त्यांना त्यांच्या दावा न केलेल्या ठेवींची माहिती घेण्यास मदत करेल आणि त्यांना ठेव रकमेवर दावा करण्यास मार्गदर्शन करेल.
सर्व बँका उद्गम संकेतस्थळाचा भाग नाहीत. ४ मार्च २०२४ पर्यंत, उद्गम संकेतस्थळावर ३० बँका असून ठेवीदार शिक्षण आणि जागरूकता निधीमध्ये दावा न केलेल्या ठेवींच्या (मूल्याच्या दृष्टीने) सुमारे ९० टक्के ठेवी या बँकांतून आल्या आहे. उर्वरित बँका या उद्गम संकेतस्थळाशी जोडल्या जाण्याची प्रक्रिया सुरू आहे. वापरकर्त्याने उद्गम संकेतस्थळावर त्याचे नाव आणि मोबाइल क्रमांक देऊन नोंदणी करणे आवश्यक आहे.
व्यक्ती : वैयक्तिक श्रेणीमध्ये दावा न केलेल्या ठेवी शोधण्यासाठी, वापरकर्त्याने खातेदाराचे नाव, बँकेचे नाव (एक किंवा अधिक बँका निवडल्या जाऊ शकतात) आणि पाच आवश्यक तपशीलांपैकी कोणतेही एक किंवा अधिक तपशिलांचे विवरण द्यावे लागते. पॅन क्रमांक, वाहन चालविण्याचा परवाना (ड्रायव्हिंग लायसन्स) क्रमांक, मतदार ओळख क्रमांक, पारपत्र (पासपोर्ट) क्रमांक आणि खातेधारकाची जन्मतारीख वगैरे.
हेही वाचा… Money Mantra: म्युच्युअल फंडाच्या युनिट्स विक्रीपश्चात होणारा भांडवली नफा व करदायीत्व
गैर-व्यक्ती: गैर-वैयक्तिक श्रेणीमध्ये दावा न केलेल्या ठेवी शोधण्यासाठी, वापरकर्त्याने घटकाचे नाव, बँकेचे नाव (एक किंवा अधिक बँका निवडल्या जाऊ शकतात) आणि चार तपशीलांपैकी कोणतेही एक किंवा अधिक तपशील द्यावे लागतील. अधिकृत स्वाक्षरीकर्त्याचे नाव, पॅन क्रमांक, कॉर्पोरेट ओळख क्रमांक आणि स्थापनेची तारीख. इत्यादी किंवा कोणतीही माहिती उपलब्ध नसली तरीही, वापरकर्ता शोध घेण्यासाठी वर नमूद केलेल्या जागी खातेधारक किंवा संस्थेचा पत्तादेखील देऊ शकतो.
दावा न केलेला ठेव संदर्भ क्रमांक हा बँकांद्वारे कोअर बँकिंग सोल्यूशनद्वारे व्युत्पन्न केलेला एक अनन्य क्रमांक आहे आणि रिझर्व्ह बँकेच्या ठेवीदार शिक्षण आणि जागरूकता निधीमध्ये हस्तांतरित केलेल्या प्रत्येक दाव्याविना पडून असलेले खाते/ठेवीसाठी हा क्रमांक दिला जातो. या क्रमांकाचा वापर केला खातेदार किंवा बँकेकडून केला जातो. तो कोणत्याही त्रयस्त पक्षाद्वारे ओळखला जाऊ शकत नाही. दावा न केलेला ठेव संदर्भ क्रमांक हा बँक शाखांना उद्गम संकेतस्थळावर यशस्वी शोध घेतलेल्या ग्राहक/ठेवीदारांकडून प्राप्त झालेले दावे अखंडपणे निकाली काढण्यास सक्षम करते. तुमचे पैसे डीईएएफमध्ये हस्तांतरित केले गेले आहेत हे कळल्यानंतर तुम्हाला जवळच्या बँकेच्या शाखेत भेट द्यावी लागेल. कागदपत्रांच्या संपूर्ण संचासह तुमचा खाते क्रमांक नमूद करून शिल्लक रकमेचा परतावा मागणारे स्वाक्षरी केलेले विनंतीपत्र सादर करावे लागेल.
