संशोधन संस्थायण : हिमालयाचा शोध

धौलाधर पर्वतराजींच्या झुडपांमधील निसर्गरम्य वातावरणात वसलेली आणि वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषदेची हिमाचल प्रदेश या राज्यातील एकमेव संशोधन संस्था म्हणजे इन्स्टिटय़ूट ऑफ हिमालयन बायोरिसोर्स टेक्नॉलॉजी (आयएचबीटी). ही भारतातील एक महत्त्वाची संशोधन संस्था आहे. आपल्या नावाप्रमाणेच ही संस्था हिमालय पर्वतरांगांमधील जैवस्रोतांवरील संशोधन करते. आयएचबीटी ही सीएसआयआरशी (वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषद) संलग्न संशोधन संस्था असून या संस्थेचे प्रमुख केंद्र पालमपूर येथे असून लाहौल आणि स्पीती जिल्ह्य़ात संस्थेची विस्तार केंद्रे आहेत. आयएचबीटीने भारतीय हिमालयीन जैवस्रोतांवरील संशोधन-विकास व उद्योगातील मूलभूत आणि उपयोजित संशोधनाबरोबरच या क्षेत्रातील आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील एक प्रमुख मार्गदर्शक म्हणून काम केलेले आहे. संस्थेने शाश्वत पद्धतीने जैव-अर्थव्यवस्थेस बळकटी देण्यासाठी जैवस्रोतांवरील संशोधनाकडे आपले लक्ष केंद्रित केले आहे.

• संस्थेविषयी

वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषदेने  (सीएसआयआर) इन्स्टिटय़ूट ऑफ हिमालयन बायोरिसोर्स टेक्नॉलॉजी (आयएचबीटी) या संशोधन संस्थेची स्थापना १९८४ साली हिमाचल प्रदेश राज्यातील कांगडा जिल्ह्यातील पालमपूर येथे केली. हिमालयीन जैवस्रोतांवर स्वतंत्रपणे व अद्ययावत संशोधन व्हावे व त्याचा लाभ देशभरातीलच नव्हे तर जागतिक स्तरावरील संशोधन संस्थांनाही व्हावा या हेतूने या संशोधन संस्थेची स्थापना केली गेली. संस्थेमध्ये हिमालयीन जैवस्रोतांवर संशोधन करणाऱ्या प्रयोगशाळांशिवाय रिमोट सेन्सिग आणि मॅपिंग सुविधा, आंतरराष्ट्रीय पातळीवर नामांकित असणाऱ्या हब्रेरियमसारख्या सुविधा, प्राणी गृह सुविधा, न्यूट्रास्युटिकलमधील छोटे प्रकल्प, हर्बल फाम्र्स अ‍ॅण्ड पॉलीहाउसेस इत्यादी सोयीसुविधा संशोधक विद्यार्थी व शास्त्रज्ञांसाठी उपलब्ध आहेत. समाजासमोर येणाऱ्या नवीन आव्हानात्मक समस्यांवर उपाय शोधण्याकरिता संस्थेतील तरुण आणि गतिमान संशोधकांचा गट समíपतपणे संशोधनकार्य करताना आढळतो. जागतिक स्तरावर सहभागी होणे व त्यातून होणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय सहकार्यामुळे वैज्ञानिक संवाद बळकट करणे या हेतूने संस्था विविध आंतरराष्ट्रीय संस्थांबरोबर संशोधनात्मक भागीदारी करते. संशोधनासाठी पूरक असलेल्या तांत्रिक बाबींच्या विकासातून औद्योगिक वाढीस प्रोत्साहन देणे यासाठी संस्थेने नेहमीच प्रयत्न केले आहेत. संशोधनातील या सर्व अभिनव पद्धतींचा अवलंब केल्यामुळेच संस्थेने विकसित केलेल्या अनेक तंत्रांना विविध उद्योगांनी आपलेसे केलेले आहे. संस्थेने आपली सामाजिक जबाबदारी ओळखून गेली कित्येक वष्रे शेतकरी, चहा विक्रेते आणि अन्नप्रक्रिया क्षेत्रातील लहान उद्योजकांना त्यांच्या आíथक उन्नतीसाठी नियमित प्रशिक्षण कार्यक्रम आणि सल्लागार सेवा प्रदान केल्या आहेत.

• संशोधनातील योगदान

प्लँट अ‍ॅडॅप्टेशन स्टडीज आणि हाय अल्टिटय़ूड मेडिसिनल प्लँट्स या विषयांवर अजून अद्ययावत व दीर्घ संशोधन चालवले आहे. म्हणूनच औषधी वनस्पतींवरील संशोधानांसाठी हिमाचल प्रदेश राज्यातीलच लाहौल आणि स्पीती जिल्ह्यात रिबािलग येथे असलेल्या सेंटर फॉर हाय अल्टिटय़ूड बायोलॉजी (सीईएचएबी) केंद्राची स्थापना केलेली आहे. या केंद्रामार्फत संस्था, प्रशिक्षण आणि प्रात्यक्षिके यांच्या माध्यमाने तंत्रज्ञानाचा प्रसार करत आहे ज्यामुळे त्या भागातील अर्थव्यवस्थेला चालना मिळू शकते. या संशोधनाबरोबरच संस्थेने आंतरविद्याशाखीय संशोधनाला  (Interdisciplinary research)प्राधान्य देत इतर शाखांमधील मूलभूत संशोधनाशी योग्य समन्वय साधलेला आहे. त्यामुळेच आयएचबीटीमध्ये हिमालयीन जैवस्रोतांबरोबरच प्लँट बायोलॉजी, बायोइन्फॉर्मेटिक्स, मायक्रोबायोलॉजी, फूड प्रोसेसिंग, बायोडायव्हर्सटिी, टी सायन्सेस, फ्लोरिकल्चर आणि नॅनो टेक्नोलॉजी इत्यादी विषयांत दर्जात्मक व गुणवत्तापूर्ण संशोधन चाललेले असते. संशोधनातून ठरावीक उत्पादन विकसित झाल्यानंतर त्याच्या चाचणीसाठी आयएचबीटीमध्ये या सर्व संशोधन विषयातील चाचणी सुविधा आहेत.

• संशोधनातील विविध संधी

आयएचबीटीने विद्यार्थ्यांसाठी पदवी, पदविका, पदव्युत्तर व पीएचडी या प्रत्येक स्तरावर स्वतंत्र अभ्यासक्रम तयार केलेले आहेत. सीएसआयआरच्या तत्त्वप्रणालीनुसार आयएचबीटीमध्ये Academy of Scientific & Innovative Research (AcSIR) च्या अंतर्गत पदव्युत्तर, पीएचडी व पोस्ट डॉक्टरल संशोधन अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांना पूर्ण करता येतात. आयएचबीटी भारतातील अनेक विद्यापीठांशी मूलभूत विज्ञानातील व इतर आंतरविद्याशाखीय संशोधनासाठी किंवा तत्सम अभ्यासक्रमासाठी संलग्न आहे. दरवर्षी अनेक गुणवत्ताप्राप्त जेआरएफ वा एसआरएफ विद्यार्थी आयएचबीटीमध्ये पीएचडीचे संशोधन करण्यासाठी प्रवेश घेतात. थोडक्यात शेकडो विद्यार्थी त्यांचे पदवी, पदव्युत्तर, पीएचडी किंवा त्यापुढील स्तरावरील संशोधन प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी इथे येत असतात.

• संपर्क

सीएसआयआर – इन्स्टिटय़ूट ऑफ हिमालयन बायोरिसोर्स टेक्नॉलॉजी (आयएचबीटी),

पोस्ट बॉक्स नं. ६, पालमपूर,

हिमाचल प्रदेश – १७६०६१.

दूरध्वनी  +९१-१८९४-२३०४३३.

ईमेल – director@ihbt.res.in

संकेतस्थळ  –  http://www.ihbt.res.in/

itsprathamesh@gmail.com