प्रथमेश आडविलकर
नॅशनल बोटॅनिकल रिसर्च इन्स्टिटय़ूट, लखनौ
उत्तर प्रदेश राज्याची राजधानी असलेल्या लखनौ या नवाबी थाटाच्या शहरात सीएसआयआरच्या सीडीआरआय, आयआयटीआर आणि सीआयएमएपी यांसारख्या महत्त्वाच्या संशोधन वसलेल्या आहेत. या यादीमध्ये अजून एक नावाची भर पडते ती म्हणजे नॅशनल बोटॅनिकल रिसर्च इन्स्टिटय़ूट (एनबीआरआय). १९५३ साली स्थापना झालेल्या या संस्थेचे तेव्हाचे नाव नॅशनल बॉटनिक गार्डन असे होते. ही संस्था प्रामुख्याने टॅक्सॉनॉमी आणि मॉडर्न बायोलॉजी या विषयांतील संशोधन करते. एनबीआरआय या नावाने ओळखली जाणारी ही संस्था वैज्ञानिक व औद्योगिक संशोधन परिषदेशी (सीएसआयआर) संलग्न आहे.
* संस्थेविषयी
नॅशनल बोटॅनिकल रिसर्च इन्स्टिटय़ूट ही संस्था टॅक्सॉनॉमी आणि आधुनिक जैवविज्ञान (मॉडर्न बायोलॉजी) या विषयांमध्ये संशोधन करणारी सीएसआयआरची देशातील एक प्रमुख आणि महत्त्वाची संशोधन संस्था आहे. सुरुवातीला या संस्थेची स्थापना झाली तेव्हा या संस्थेचे तेव्हाचे नाव नॅशनल बॉटनिकगार्डन असे होते. स्वातंत्र्यपूर्व काळात लंडनमधील रॉयल बॉटनिक गार्डनमध्ये कार्यरत असणारे पहिले भारतीय संशोधक आणि जागतिक दर्जाचे वनस्पतीशास्त्रज्ञ प्रा. कैलासनाथ कौल यांनी रॉयल बॉटनिक गार्डनच्या प्रतिमानावर आधारित भारतात नॅशनल बॉटनिक गार्डनची (एनबीजी) मूळ संकल्पना मांडली व १९५३ साली या उद्यानवजा संशोधन संस्थेची स्थापना केली. कालांतराने संस्थेचा अधिभार सीएसआयआरने आपल्या हाती घेतला. १९६४ साली संचालक म्हणून डॉ. त्रिलोकी नाथ खोशू यांनी संस्थेची सूत्रे आपल्या हाती घेतली. सुरुवातीला फक्त शास्त्रीय वनस्पती शाखांतील संशोधनाच्या कामात गुंतलेल्या या संस्थेचा त्यांनी कायापालट केला. त्यांच्या नेतृत्वाखाली एनबीजीने प्लॅण्ट सायन्सच्या क्षेत्रातील आवश्यक आणि विकासात्मक संशोधन उपक्रमांवर तसेच राष्ट्रीय गरजा आणि प्राधान्यक्रमांवर लक्ष ठेवण्यावर भर दिला. यामुळे संस्थेची उद्दिष्टे, काय्रे आणि संशोधन व विकासविषयक उपक्रमांचे योग्य स्वरूप प्रतििबबित झाले. डॉ. खोशू यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे ही संस्था राष्ट्रीय पातळीवरील संशोधन संस्था म्हणून नावारूपास आली. म्हणूनच त्यानंतर मग १९७८ साली राष्ट्रीय पातळीवर सक्रियपणे कार्यरत झाल्यानंतर संस्थेचे नाव नॅशनल बोटॅनिकल रिसर्च इन्स्टिटय़ूट असे करण्यात आले.
* संशोधनातील योगदान
एनबीआरआय आपल्या सर्व संशोधन विषयांपकी जेनेटिक्स, मॉलिक्युलर बायोलॉजी प्लँट इकॉलॉजी अ‍ॅण्ड एन्व्हायर्नमेंटल सायन्स आणि प्लँट मायक्रोब इंटरॅक्शन या विषयांवर अधिक संशोधन करत आहे. सध्या तिथल्या संशोधनाच्या या प्रमुख विषयांमध्ये इतर संशोधन संस्थांच्या सहकार्याने संशोधन प्रकल्प राबवणे चालू आहे. एनबीआरआयने बोगनविल्ला या वनस्पतीचा एक नवीन प्रकार विकसित केलेला आहे. त्याला लॉस बॅनोस वेरिगेटा-जयंती असे नाव देण्यात आले आहे. एनबीआरआयकडे स्वतंत्रपणे कार्यरत असणारी एकूण तीन संशोधन केंद्रे आहेत – बंथरा संशोधन केंद्र, बायोमास संशोधन केंद्र आणि औरावन संशोधन केंद्र. ही तिन्ही केंद्रे लखनौ-कानपूर महामार्गावर लखनौपासून सुमारे २२ किमी लांब असलेल्या बंथरा गावाजवळ स्थित आहेत. ही केंद्रे संस्थेने विकसित केलेल्या अ‍ॅग्रो-टेक्नॉलॉजी म्हणजेच कृषी-तंत्रज्ञानाच्या प्रसारासाठी व आर्थिक महत्त्व असलेल्या विविध प्रकारच्या वनस्पतींची प्रायोगिक लागवड व्हावी यासाठी जबाबदारीने काम करतात. एनबीआरआय ही आंतरविद्याशाखीय संशोधन करणारी संस्था असून येथील प्रमुख संशोधन विषय म्हणजे अल्गोलॉजी, लायकेनॉलॉजी, बायरॉलॉजी, टेरीडॉलॉजी, एनजीओस्पर्म टॅक्सॉनॉमी, मॉलिक्युलर टॅक्सॉनॉमी, सीड बायोलॉजी, इथ्नोबॉटनी, प्लँट मायक्रोब इंटरॅक्शन, फायटोकेमिस्ट्री, फार्माकॉग्नॉसी, प्लँट इकॉलॉजी अ‍ॅण्ड एन्व्हायर्नमेंटल सायन्स, बायोमास बायोलॉजी अ‍ॅण्ड इको ऑडिटिंग हे आहेत. संस्थेने आंतरविद्याशाखीय संशोधनाला (Interdisciplinary research) नेहमीच चालना दिली आहे. म्हणूनच दरवर्षी संस्थेकडून कित्येक शोध निबंध राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय जर्नल्समध्ये प्रकाशित केले जातात. याशिवाय देश-परदेशातील विविध विद्यापीठांबरोबर एनबीआरआय परस्पर सहकार्याने अनेक शैक्षणिक व संशोधन प्रकल्प राबवत आहे.
* विद्यार्थ्यांसाठी संधी
सीएसआयआरच्या मान्यतेनुसार विद्यार्थी या संशोधन संस्थेमध्ये अ‍ॅकॅडमी ऑफ सायंटिफिक अ‍ॅण्ड इनोव्हेटिव्ह रिसर्चच्या (अूरकफ) अंतर्गत त्यांचे पदव्युत्तर व पीएचडी संशोधन अभ्यासक्रम पूर्ण करू शकतात. तसेच पदवीधर विद्यार्थी अल्पकालीन संशोधन प्रकल्पांसाठी येथे अर्ज करू शकतात. त्यामुळेच एनबीआरआय संशोधनाबरोबरच शैक्षणिकक्षेत्रातील संशोधनाला पुरेसा वाव देण्याचे कार्यही करत आहे. एनबीआरआय देशातील व परदेशातील अनेक विद्यापीठांशी पीएचडी व पोस्ट डॉक्टरल संशोधन अभ्यासक्रमासाठी संलग्न आहे. भारतातील विविध विद्यापीठांमध्ये वनस्पतीशास्त्राशी संबंधित विविध विषयांमध्ये पीएचडीचे संशोधन करणारे अनेक विद्यार्थी आपल्या संशोधनामध्ये येथील तज्ज्ञ व अनुभवी संशोधकांकडून मार्गदर्शन मिळवण्यासाठी येथे नेहमी येत असतात. तसेच दरवर्षी सीएसआयआरच्या नेट, गेट वा तत्सम परीक्षांमधून गुणवत्ताप्राप्त अनेक जेआरएफ/ एसआरएफ विद्यार्थी इथे पीएचडीचे संशोधन करण्यासाठी प्रवेश घेतात. या संशोधक विद्यार्थ्यांना देशविदेशातील अनेक कार्यशाळांना पाठवून त्यांचे कार्य सादर करण्याची संधी उपलब्ध करून दिली जाते.
* संपर्क
नॅशनल बोटॅनिकल रिसर्च इन्स्टिटय़ूट
पी. ओ. बॉक्स नं. ४३६, राणा प्रताप मार्ग, लखनौ- २२६००१.
दूरध्वनी +९१-५२२-२२९७८०२.
ईमेल – director@nbri.res.in
संकेतस्थळ – http://www.nbri.res.in/
itsprathamesh@gmail.com
