यूपीएससीची तयारी : मध्ययुगीन भारत

पहिल्या लेखामध्ये आपण मध्ययुगीन भारत या घटका अंतर्गत येणारे उपघटकाची यादी पाहिलेली आहे. आता आपण याची थोडक्यात महिती घेणार आहोत. सर्वसाधारणपणे मध्ययुगीन कालखंडाची सुरुवात इ.स ७५० पासून मानली जाते. सुरुवातीचा कालखंड(इ.स ७५०-१२०० पर्यंत) ह्य़ा कालखंडाची महत्त्वाची दोन वैशिष्टय़ पहावयास मिळतात यातील पहिले म्हणजे भारतात सरंजामशाही स्वरूपाच्या राजकीय शासनव्यवस्थेचा उदय आणि दुसरे म्हणजे भारतात इस्लाम धर्माचे आगमन व सिंध प्रांतातून सुरु झालेले अरबांचे व तुर्काची आक्रमणे होय. या कालखंडामध्ये भारताचा विविध भागामध्ये प्रादेशिक राजकीय सत्ताच उदय झालेला होता. उत्तर भारतामधील राजपूत सत्ता-प्रतिहार, परमार, चौहान व चंदेला इत्यादी, पूर्व भारतामध्ये पाल यांची सत्ता तसेच मध्य भारतात राष्ट्रकुट, आणि दक्षिण भारतात चोल, चालुक्य इत्यादीच्या सत्ता होत्या. या नंतरचा कालखंड हा दिल्ली सल्तनत व समकालीन प्रादेशिक सत्ताचा होता आणि दिल्ली सल्तनतला समकालीन असणाऱ्या सत्तांमध्ये देवगिरीचे यादव, होयसळ, काकतीय विजयनगर साम्राज, बहामनी राजघराणे तसेच काश्मीर, बंगाल, गुजरात या प्रांतातील प्रादेशिक राजकीय सत्ता यांचा मुखत्वे समावेश होता. दिल्ली सल्तनतच्या नंतर मुघलसाम्राज्याची सत्ता भारतात स्थापन झालेले होते. व या सत्तेला समकालीन असणाऱ्या सत्तांमध्ये राजस्थानमधील राजपूत सत्ता तसेच दख्खन भागातील आदिलशाही, निजामशाही व महाराष्ट्रातील मराठा साम्राज्य इत्यादीचा समावेश होतो. याच बरोबर मध्ययुगीन भारतात भक्ती चळवळ आणि सुफी चळवळ या दोन धार्मिक चळवळी अस्तिवात आलेल्या होत्या आणि यांचा तत्कालीन समाजजीवनावर खूप मोठा प्रभाव पडलेला होता तसेच यातील भक्ती चळवळ ही हिंदू धर्माशी संबंधित होती आणि सुफी चळवळ ही इस्लाम धर्माशी संबंधित होती. याव्यतिरिक्त शीख चळवळीच्या माध्यमातून शीख धर्माची स्थापना झालेली होती व याची स्थापना गुरु नानक यांनी केलेली होती. अशा प्रकारे आपणाला सामन्यत: या घटकाचे स्वरूप समजावून घ्यावे लागते. या घटकावर २०११ ते २०१६ मध्ये एकूण १२ प्रश्न विचारण्यात आलेले होते.

उपरोक्त वर्षनिहाय विचारल्या गेलेल्या प्रश्नावरून आपणाला या घटकाची तयारी करण्यासाठी किती वेळ द्यावा लागेल याची कल्पना करता येऊ शकते. तसेच या घटकावर भारतीय इतिहास आणि भारतीय स्वातंत्र चळवळमधील इतर घटकाच्या तुलनेने कमी प्रश्न विचारण्यात आलेले आहेत.

आत्ता आपण या घटकावर विचारण्यात आलेल्या काही प्रश्नाचा थोडक्यात आढावा घेऊ. २०१२ मध्ये सुफी चळवळीवर प्रश्न आलेला होता. ‘गुढ सुफिवाद पुढीलपकी कोणत्या मार्गाचा पुरस्कार करणारे म्हणून ओळखले जातात?’ यासाठी ध्यान आणि श्वासावर नियंत्रण, एकांतात खडतर संन्याशी जीवन आणि धार्मिक गीताद्वारे श्रोत्यांना मंत्रमुग्ध करणे असे तीन पर्याय होते.

तर २०१४मध्ये ‘मध्ययुगीन भारतात महत्तर आणि पट्टीकल पदनाम कशाशी संबंधित होते?’,हा प्रश्न विचारून त्यासाठी ‘सनिक अधिकारी’, ‘ग्राम प्रमुख’, ‘वैदिक कर्मकांडामधील विशेषज्ञ’ आणि ‘कारागार श्रेणी प्रमुख’ असे चार पर्याय देण्यात आलेले होते.

२०१५मध्ये ‘बाबरच्या भारतातील आगमनामुळे काय झाले’ व यासाठी – ‘उपखंडामध्ये दारूगोळा वापरण्यास सुरुवात झाली,’ ‘स्थापत्य कलेमध्ये कमान आणि घुमट बनण्यास सुरुवात झाली,’ आणि ‘तमूर राजवंशाची स्थापना करण्यात आली’ हे पर्याय दिलेले होते.

२०१६ मध्ये मध्ययुगीन भारताच्या आर्थिक इतिहास संदर्भात अराघत्ता (Araghatta) हे काय दर्शिवते, असा प्रश्न विचारण्यात आलेला होता. व यासाठी- ‘वेठबिगार’, ‘सनिक अधिकाऱ्यांना दिले जाणारे भूदान,’ जमीन सिंचनासाठी वापरले जाणारे जलचक्र’ आणि ‘पडीक जमिनीचे सुपीक जमिनीमध्ये केले जाणारे रुपांतर’ असे चार पर्याय दिलेले होते, याव्यतिरिक्त मध्ययुगीन भारतातील राज्ये, धार्मिक चळवळी संबंधित व्यक्त याच्यावर प्रश्न विचारण्यात आलेले होते. साधारणत: या प्रश्नाचे स्वरूप हे वस्तुनिष्ठ पद्धतीचे आहे. या घटकावर विचारण्यात येणाऱ्या प्रश्नावरून असे लक्ष्यात येते कि सामन्यत: हा घटक मुद्देनिहाय माहितीचे संकलन करून अभ्यासणे गरजेचे आहे. पण यासाठी सर्वप्रथम या घटकाचे मूलभूत ज्ञान असणे गरजेचे आहे.

आत्ता आपण या घटकाची तयारी करण्यासाठी कोणते संदर्भसाहित्य वापरावे याची चर्चा करू. तसे या विषयाचे अनेक संदर्भ ग्रंथ बाजारात उपलब्ध आहेत पण या विषयाचा परीक्षाभिमुख सखोल पद्धतीने अभ्यास करण्यासाठी काही निवडक संदर्भ ग्रंथाचा अभ्यास करावा लागतो. या घटकाची मूलभूत माहिती अभ्यासण्यासाठी सर्वप्रथम एनसीईआरटीच्या शालेय पुस्तकाचा आधार घ्यावा लागतो यामध्ये Our past part II  इयत्ता ७ वी आणि इयत्ता १२वीचे Themes in Indian History part- II We पुस्तके अभ्यासावी लागतात, आणि याच्या जोडीला सतीश चंद्र लिखित मध्ययुगीन भारतावरील जुने एनसीईआरटीचे पुस्तक वाचावे. या पुढील लेखामध्ये आपण भारतीय कला आणि संस्कृती या घटकाचा आढावा घेणार आहोत.