जोश जागविणारे डीजे आणि आरजे!

श्रोत्यांचे मनोरंजन करणारे आर जे
आकाशवाणीवरील निवेदक किंवा निवेदिका ही संकल्पना बऱ्याच वर्षांपासून आपल्याकडे अस्तित्वात असली तरीही अलीकडच्या काळात एफएम चॅनेल्सच्या प्रचंड लोकप्रियतेमुळे त्यांना रेडिओ जॉकी म्हणजेच आरजे या गोंडस नावाने ओळखले जाते. निव्वळ मनोरंजन करणेच इतकेच त्यांचे काम नसते, तर त्याच वेळी आजूबाजूला घडत असलेल्या परिस्थितीविषयी लोकांना अद्ययावत माहिती देऊन अपडेट ठेवणे हादेखील त्यांच्या कामाचा महत्त्वाचा भाग असतो. प्रत्येक आरजेची स्वत:ची अशी खासियत असते आणि या आपल्या विशिष्ट शैलीच्या जोरावर तो/ती प्रेक्षकांशी सुसंवाद साधत असते. आरजेचा आवाज हा या व्यवसायाचा मुख्य घटक असतो. कारण हे श्रवण माध्यम असल्यामुळे त्याला/ तिला आपल्या आवाजाच्या बळावर प्रेक्षकांना आपलेसे करावयाचे असते. त्यामुळे कार्यक्रमाच्या स्वरूपानुसार आरजेला आपल्या आवाजात चढउतार करावे लागतात.
या क्षेत्राचे खासगीकरण झाल्यापासून आरजे म्हणून करिअरच्या मुबलक संधी निर्माण झाल्या आहेत. कार्यक्रमाच्या स्वरूपानुसार आरजेच्या कामाचे स्वरूपदेखील बदलत असते. ऑल इंडिया रेडीओ (एअर) किंवा इतर खासगी स्वरूपाच्या रेडिओ चॅनलसाठी तुम्ही आर जे म्हणून काम करू शकता. एअरमध्ये दर तीन महिन्यांनी आरजेसाठी ऑडिशन्स घेतल्या जातात. बहुतांश वेळेला या ऑडिशन्स त्या त्या शहरात असलेल्या रेडिओ स्टेशनच्या गरजेनुसार घेतल्या जातात. आरजेचे प्रभुत्व हे आवाजावर असल्यामुळे आरजेबरोबर त्यांना टीव्ही, जाहिरात आदींसाठी आवाज देणे, ऑडिओ स्वरूपातील मासिके , डॉक्युमेन्टरीजसाठी आवाज देणे, त्याचबरोबर विविध स्वरूपाच्या थेट (लाइव्ह) कार्यक्रमांसाठी निवेदक म्हणून काम करणे असे अनेकविध पर्याय त्यांच्यासमोर असतात.
तसे पाहिले तर रेडिओ जॉकीची गरज प्रत्येक रेडिओ स्टेशनला असली तरीही मुळातच ही संकल्पना एफएमशी सबंधित आहे. आता तुमच्या मनात प्रश्न निर्माण होईल की एफएमच का? तर त्याचे उत्तर असे आहे की, एफएमचे ब्रॉडकास्टिंग हे स्टिरिओ माध्यमातून होते. आणि तेथील आवाजाचा दर्जा हा लघू, मध्यम स्वरूपाच्या लहरींच्या माध्यमांपेक्षा अतिशय उत्तम दर्जाचा असतो. शिवाय अलीकडच्या काही काळात विकसित झालेले एफएम चॅनेल आहे. त्यामुळे सुरुवातीपासूनच काळाची गरज ओळखून येथील माध्यमाच्या कार्यक्रमात काळानुसार बदल केले गेले. जसजसे हे कार्यक्रम लोकांना आवडत गेले तसतसा या चॅनेल्सचा अधिकाधिक विकास होत गेला. त्यामुळे दिवसेंदिवस एफएम इण्डस्ट्रीजची लोकप्रियता चांगलीच वाढत असल्यामुळे एफएमच्या नवनव्या चॅनेल्समध्ये जोमाने वाढ होताना दिसत आहे. इतकेच नाही, तर जगाच्या कानाकोपऱ्यात नवनवीन एफएम चॅनेल्स सुरु होताना दिसत आहेत.
आरजेच्या कामाचे नेमके स्वरूप कसे असते, ते लक्षात घेऊया. आरजेंना त्या त्या कार्यक्रमानुसार दिवसा किंवा रात्रपाळीत कधीही काम करायची त्याची तयारी असावी लागते. इथे प्रत्यक्ष कामावर येताना तुमचे वैयक्तिक जीवन बाजूला ठेवून यावे लागते. म्हणजेच तुमच्या आयुष्यात काहीही दु:खद किंवा आनंददायी घटना घडली असली तरी त्याचा कार्यक्रमावर कोणत्याही स्वरूपाचा परिणाम होता कामा नये. कारण लोकांचे मनोरंजन हाच तुमच्या इथल्या कामामागचा मुख्य उद्देश असतो, हे आरजेने नेहमी लक्षात घ्यावे. प्रत्यक्ष कामाच्या वेळी आरजेने नेहमी हसतमुख असावे. त्याला/ तिला आपण ज्या शहरात काम करतोय तिथल्या संस्कृतीची आणि त्या ठिकाणी साजरा केल्या जाणाऱ्या महत्त्वाच्या प्रसंगांची, जसे एखादा सण किंवा कार्यक्रम याची योग्य माहिती असावी.
त्याचबरोबर इंग्रजी, िहदी भाषांबरोबर त्या त्या ठिकाणच्या स्थानिक भाषेचीदेखील जाण असावी. जेणेकरून एखादी पंचलाइन टाकताना त्याचा चांगलाच फायदा होतो. मुळातच एफएम हे माध्यम चित्रपटांशी, त्यातही िहदी चित्रपटांशी निगडित असल्यामुळे आरजेला या िहदी चित्रपटांविषयी यथायोग्य जाण असावी. त्या त्या काळात कोणकोणते ट्रेण्ड विकसित होत गेले, जनमानसांवर असलेला िहदी चित्रपट गाण्यांचा प्रभाव अशा अनेक गोष्टींची त्याला माहिती असणे आवश्यक आहे. दुसरी आणि महत्त्वाची गोष्ट अशी की, आरजेला स्वत:च्या कार्यक्रमाचे स्क्रिप्ट स्वत:ला लिहिता यायला हवे. याचा एक फायदा असा होतो की, कार्यक्रमाचा नेमका विषय समजल्यामुळे ऐनवेळी गरजेनुसार त्यात त्याला कमीजास्त बदल करणे सहज सोपे जाते.
जर तुम्हाला खरोखरीच बोलण्याची मनापासून आवड असेल तर तुम्ही एक उत्तम आरजे म्हणून निश्चितपणे यशस्वी होऊ शकता. पण तुमचे हे बोलणे सहज नि उत्स्फूर्त, शिवाय विषयाशी सुसंगत असले पाहिजे. जितके तुमचे बोलणे श्रोत्यांना अपील होईल तितका काम करताना तुम्हाला अधिकाधिक हुरूप येईल.
अगदी थोडक्यात सांगायचे झाले तर तुमच्याजवळ पुढील वैशिष्टय़े असावीत :
ा    लोकांशी सहजपणे संवाद साधत त्यांना सभोवतालच्या परिस्थितीविषयी जाणीव करून देणे.
ा    तुम्ही जी मते मांडता ती तुमची स्वत:ची असावीत आणि ती व्यक्त करण्याची तुमची अशी एक खास शैली असावी.
ा    तुमच्या आवाजावर असलेले तुमचे प्रभुत्व, नकला करण्याची खुबी, स्थानिक भाषेचा लहेजा किंवा तुमच्याजवळ असलेली विनोदबुद्धी इ. गुणांच्या जोरावर तुम्ही तुमच्या कार्यक्रमात अधिक रंगत भरू शकता.
ा    तुमच्या आवाजाचे स्वरूप नेहमी एकसारखे नसावे. त्यात तुम्हाला वैविध्य दाखविता आले पाहिजे, जेणेकरून श्रोत्यांना तुमच्या कार्यक्रमातून तोचतोचपणा जाणविणार नाही. तुमच्या आवाजात जितकी उत्स्फूर्तता जास्त तितका तो श्रोत्यांना अधिक भावतो.
चुका करणे हा मनुष्य स्वभाव आहे. आरजेचे क्षेत्रच असे आहे की, तिथे तुम्हाला नेहमी थेट (लाइव्ह) कार्यक्रम सादर करावा लागतो. अशा वेळी कळत नकळतपणे चुका होण्याची शक्यता अधिक असते. त्यामुळे अशा प्रसंगांना अतिशय विचारपूर्वक तोंड द्यावे लागते. एकतर सरळ स्वत:ची चूक मान्य करायची अथवा समोरच्याला जाणविणार नाही (डिप्लोमॅटिकली) या तऱ्हेने ती हाताळायची. याबाबतीत इतर आरजेंच्या अनुभवांचे निरीक्षण करावे. ते कशा रीतीने या प्रसंगांना सामोरे गेले हे पाहावे. कधी कधी असेही होते की, श्रोत्यांशी संवाद साधताना अचानकपणे काही अडचणीत टाकणारे क्षण निर्माण होतात, त्या वेळी ते चतुरपणे हाताळण्याची हातोटी आरजेजवळ असावी. अशा स्थितीत एखादा व्यावसायिक ब्रेक घेऊन किंवा एखादे गाणे वाजवून अथवा पटकन विषयांतर करून तो विषय टाळता आला पाहिजे.
या मुख्य कामाच्या भागाबरोबर आरजेला कामाच्या तांत्रिक बाबींविषयीचीदेखील जाण असली पाहिजे. त्याला साऊंड मिक्सर, सीडी प्लेअर्स, कॉल इक्विपमेंट, कॉम्प्युटर, अ‍ॅड डेटा बेस आणि मायक्रो फोन व हेडफोनचा कसा वापर करावा आदीविषयी आवश्यक ती माहिती असावी. त्याचबरोबर स्टुडिओमधील इतर तांत्रिक गोष्टींचीदेखील जाण असावी. ऐनवेळी एखादी गोष्ट बिघडल्यास त्याला पर्यायी व्यवस्था काय होऊ शकते, याचीदेखील माहिती असावी. अर्थात तांत्रिक गोष्टींवर काम करणारी टीम त्याच्या मार्गदर्शनासाठी उपलब्ध असते. पण अडचणींच्या वेळी नेमके काय करावे हेदेखील त्याला / तिला समजले पाहिजे.
आर जे म्हणून यशस्वी होण्यासाठी तुम्हाला लोकांशी नेमकेपणाने संवाद साधता आला पाहिजे . त्याचबरोबर भाषेवर व आवाजावर कमालीचे प्रभुत्व असले पाहिजे . आर जे विषयक व्यावसायिक स्वरुपाचे प्रशिक्षण देणाऱ्या अनेक संस्था आहेत .त्यांचा तुम्ही लाभ घेऊ शकतात . याशिवाय अनेकदा एफएम चॅनल्सवर देखील आर जे हंट कार्यक्रमाव्दारे आर जे चा शोध घेण्याचा उपक्रम सुरु असतो .
या क्षेत्रात तुमची प्रगती अतिशय जोमाने होऊ शकते. फक्त गरज आहे ती तुमच्याजवळ हुशारी, आत्मविश्वास आणि उत्स्फूर्तता असण्याची. आरजे म्हणून जसजसे तुम्ही प्रस्थापित होत जाता, तसतसे तुमचे कराराचे मानधन वाढत जाते. याशिवाय इतर गोष्टींना जसे जाहिरात, डॉक्युमेण्टरीज आदींना तुमचा आवाज देऊन पसा कमविण्याचे नवनवीन आíथक स्रोतदेखील तुम्ही निर्माण करू शकता. एकदा का या क्षेत्रात तुम्ही स्वत:ला यशस्वी करून दाखविले की, मनोरंजन क्षेत्रातील संधीचे व्यापक आकाश तुमच्यासमोर खुले होते. फक्त गरज आहे ती संधीचा नेमका सदुपयोग करण्याची.
(अनुवाद : सुचित्रा प्रभुणे)