मार्केटिंगचा अभ्यास

मास्टर ऑफ बिझनेस अ‍ॅडमिनिस्ट्रेशन (एम.बी.ए.) या अभ्यासक्रमातून व्यावसायिक व्यवस्थापनाचे सर्व पलू उलगडले जातात. एमबीए अभ्यासक्रमातील एक महत्त्वाचा विषय म्हणजे मार्केटिंग. या घटकाची ओळख करून घेऊया.  
मास्टर ऑफ बिझनेस अ‍ॅडमिनिस्ट्रेशन (एम. बी. ए.) हा अभ्यासक्रम व्यावसायिक व्यवस्थापनाचे सर्व पलू विशद करतो. त्यात व्यवस्थापनाच्या अनेक अंगांचा समावेश आहे. विपणन किंवा मार्केटिंग हा त्यातील एक महत्त्वाचा भाग आहे. हा एक व्यापक विषय असून सर्वच क्षेत्रांत अत्यंत उपयुक्त गणला जातो.
एम. बी. ए. च्या मार्केटिंगच्या अभ्यासक्रमात विपणनाची मूलतत्त्वे (Basics of Marketing), विपणनाचे व्यवस्थापन (Marketing Management) हे मूळ विषय आहेत.
हे विषय विपणनाच्या मूळ संकल्पना सखोल विशद करतात. तसेच विपणनाची विविध अंगे म्हणजेच प्लािनग, सेगमेन्टेशन, टाग्रेटिंग, पोझिशिनग आणि मार्केटिंग मिक्सचे ‘4 पी’ अर्थात प्रॉडक्ट (उत्पादन), प्राइस (किंमत), फिजिकल डिस्ट्रिब्युशन (वितरण) आणि प्रमोशन (जाहिरात) सारख्या इतर महत्त्वाच्या संकल्पनांचीही माहिती देतात.
 या विषयाची सुरुवात करताना नीड (need)), वाँट (want), डिझायर (desire), डिमांड (demand)), मार्केट (market), प्रॉस्पेक्ट (prospect), कंझ्युमर (Consumer), कस्टमर (Customer) अशा मार्केटिंगच्या मूलभूत संकल्पनांची ओळख केली जाते. यालाच ‘कोअर कन्सेप्ट्स ऑफ मार्केटिंग’ असे म्हणतात.
यानंतर मार्केटिंगबद्दलचा पूर्वीचा दृष्टिकोन आाणि आजच्या जगातील मार्केटिंगची व्याख्या याची माहिती दिली जाते.
नंतर कुठल्याही उत्पादनाचे किंवा सेवेचे मार्केटिंग करताना त्याचे नियोजन कसे केले पाहिजे, अर्थात मार्केटिंग प्लॅिनग आणि त्यातील वेगवेगळे टप्पे याबद्दल सविस्तर चर्चा या विषयात केली जाते.
मार्केटिंगच्या अभ्यासक्रमातला पुढचा भाग हा अत्यंत उपयुक्त असा आहे. यात एखाद्या उत्पादनाचे  किंवा सेवेचे मार्केट याचे वर्गीकरण अर्थात सेग्मेंटेशन कसे करावे, त्यातून समोर आलेल्या वर्गापेकी म्हणजेच सेग्मेंट्सपैकी आपल्या उद्योगाला साजेसा वर्ग किंवा साजेसे वर्ग कोणते हे कसे निवडावे (टाग्रेटिंग) आणि आपले उत्पादन किंवा सेवा याचा ग्राहकांच्या मनात कसा ठसा उमटवावा (पोझिशिनग) या तीन महत्त्वाच्या पलूंची माहिती आहे. या तीन पलूंना एस.टी.पी. (STP) असेही म्हणतात.
त्यानंतर ‘न्यू प्रॉडक्ट डेव्हलपमेंट’ हा विषय हाताळला जातो. त्यात कुठलेही नवीन उत्पादन बाजारात आणताना काय काय केले पाहिजे आणि ती संपूर्ण प्रक्रिया कशी पार पाडली पाहिजे याची माहिती आहे. या प्रक्रियेला न्यू प्रॉडक्ट डेव्हलपमेंट प्रोसेस असे म्हणतात.
पुढचा भाग हा मार्केटिंग मिक्सच्या चार घटकांबद्दल  माहिती देतो. यांना 4 Ps  ऑफ मार्केटिंग असे म्हणतात. यात प्रत्येक ढ मध्ये वेळोवेळी योग्य बदल करून उत्पादक ग्राहकांच्या गरजा उत्तमरीत्या पुरवू शकतात.
प्रत्येक उत्पादनाची ‘प्रॉडक्ट लाइफ सायकल’ (PLC) असते. त्या उत्पादनाच्या आयुष्याच्या चार महत्त्वाच्या टप्प्यांचे वर्णन या विषयात केले आहे आणि प्रत्येक टप्प्यात मार्केटिंगसाठी काय केले पाहिजे हे सांगितले आहे. त्यानंतर मार्केटिंग कंट्रोल्स, मार्केटिंग अ‍ॅनॅलिसीस याचा या विषयात समावेश आहे.
या विषयाचा अभ्यास करताना नुसतीच संकल्पना समजून घेणे पुरेसे नाही, तर विद्यार्थ्यांनी त्या संकल्पनेचा कसा वापर होतो हे जाणून घ्यायला हवे. यासाठी त्यांनी वेगवेगळ्या केस स्टडीज, तसेच प्रत्यक्षात घडणाऱ्या घटनांचा अभ्यास करायला हवा. अनेक कंपन्यांच्या केस स्टडीज इंटरनेटवर उपलब्ध असतात. तसेच ‘केस स्टडीज’ विषयाची बरीच पुस्तकेदेखील बाजारात उपलब्ध आहेत. या वास्तववादी केसेसमधून विद्यार्थ्यांना मार्केटिंगचे वेगवेगळे पलू प्रत्यक्षात कसे वापरले जातात, हे कळेल.
उदा. प्रमोशनबद्दल शिकत असताना- वेगवेगळ्या कंपन्या जाहिरात, पब्लिसिटी, सेल्स प्रमोशन इत्यादींचा कसा वापर करतात आणि ग्राहकांना कसे आकर्षति करतात, हे शिकणे आवश्यक ठरते.
तसेच प्रमोशनचा एक भाग आहे सेलिब्रिटी एंडॉर्समेंट. याचा अर्थ प्रख्यात व्यक्तीला आपल्या उत्पादनाची जाहिरात करायला सांगणे. कॅडबरीच्या केस स्टडीमध्ये, या कंपनीने अडचणीच्या काळात अमिताभ बच्चनसारख्या सुपरस्टारचा कसा वापर केला, हे खूप रंजक पद्धतीने सांगितले आहे. अशा केस स्टडीजमधून विद्यार्थ्यांना खूप काही शिकायला मिळते.
प्रत्यक्ष कार्यानुभाव उपयुक्त ठरतो. उदा. मोबाइल फोनचे उत्पन्नानुसार असणारी बाजारपेठ किंवा टाटा मोटर्सचे ग्राहक वर्गीकरण याचा अभ्यास करणे उपयुक्त ठरते. वरील सर्व संकल्पना मार्केटिंग विषयाच्या मूलभूत संकल्पना असून सर्व क्षेत्रांतील मार्केटिंगला लागू पडतात.
आता आपण मार्केटिंग हा विषय स्पेशलायजेशनसाठी जेव्हा निवडला जातो तेव्हा त्यात कुठल्या विषयांचा समावेश असतो, ते पाहूया.
मार्केटिंग या विषयाची अनेक अंगे किंवा पलू आहेत. त्यालाच ‘मार्केटिंग व्हर्टकिल्स’ असे म्हणतात. स्पेशलायजेशनमध्ये आपण हेच शिकतो.
रिटेल मॅनेजमेंट अ‍ॅण्ड रिटेल ऑपरेशन्स – रिटेल हा सध्या जोरात फोफावणारा उद्योग असून त्यात रोजगाराच्या अनेक संधी उपलब्ध होत आहेत. हा विषय रिटेल उद्योगाच्या सर्व अंगांची ओळख करून देतो. याद्वारे विद्यार्थ्यांना रिटेल आउटलेटचे कार्य कसे चालते, दुकानाची जागा कशी निवडली जाते व त्याचे डिझाइन, फ्रंट एंड आणि बॅक एंड मॅनेजमेंट इत्यादीची माहिती दिली जाते.
सेवा क्षेत्र हे असेच वेगाने वाढणारे क्षेत्र आहे. या क्षेत्राचे योगदान भारतीय उद्योगात सर्वात जास्त आहे. सíव्हसेस मार्केटिंग हा विषय सेवा व वस्तू यातील फरक स्पष्ट करतो आणि सेवा या विषयाची व्याख्या, संकल्पना स्पष्ट करतो. हॉस्पिटॅलिटी, टुरिझम, बँकिंग तसेच इतर वित्तीय सेवांचा या विषयात समावेश आहे.
मार्केटिंग स्पेशलायजेशनच्या अंतर्गत इंटरनॅशनल मार्केटिंग व आयात-निर्यात व्यवस्थापन असे विषय मोडतात. हे विषय आंतरराष्ट्रीय व्यापार व त्याचे लाभ, वेगवेगळ्या बाजारपेठा व त्यांची वैशिष्टय़े इत्यादींवर भर देतात. आंतरराष्ट्रीय व्यापारात स्वारस्य असणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त असा हा विषय आहे.
विक्री व्यवस्थापन हादेखील मार्केटिंगमधला एक महत्त्वाचा विषय आहे. विक्री कौशल्य, वाटाघाटी असे त्यातील उपयुक्त भाग आहेत.
वितरण व्यवस्थापन हाही मार्केटिंगमधला एक महत्त्वाचा विषय आहे. वितरण व्यवस्थापन म्हणजे काय याची तोंडओळख जरी अनिवार्य विषयांमधून झाली असली तरी वितरण व्यवस्थापन या विषयाद्वारे विद्यार्थी त्याचा सखोल अभ्यास करू शकतात. त्यात  वेगवेगळ्या प्रकारचे वितरणाचे चॅनेल्स, त्यांचे कार्य, त्यांची  निवड कशी करावी, असे स्वारस्यपूर्ण विषय आहेत.
इंडस्ट्रियल मार्केटिंग हा विषय उत्पादन क्षेत्रात तयार होणारी उत्पादने व त्याचे विपणन यावर चर्चा करतो. व्यावसायिक उत्पादने ही मुख्यत: एका व्यवसायामधून दुसऱ्या व्यवसायासाठी निर्मित केली जातात. त्याचे मार्केटिंग कसे झाले पाहिजे, याची माहिती या विषयात दिली जाते.
ब्रँड मॅनेजमेंट हा एक नव्याने उदयाला आलेला विषय आहे. यामध्ये एखादा ब्रँड अधिकाधिक लोकप्रिय कसा होईल, याचा विचार केला जातो. याद्वारे उत्पादक आपले उत्पादन इतरांपेक्षा कसे वेगळे आहे व अधिक लाभदायक आहेस हे ग्राहकांवर ठसविण्याचा प्रयत्न करतात. जाहिरात क्षेत्रात काम करू इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी हा विषय उत्तम आहे.
तसेच मीडिया मॅनेजमेंट, इव्हेन्ट मॅनेजमेंट, स्ट्रॅटेजिक मॅनेजमेंट, रुरल मार्केटिंग अशा विषयांचाही मार्केटिंग स्पेशलायजेशनमध्ये समावेश आहे.
या सर्व विषयांचा अभ्यास करताना विद्यार्थ्यांनी चांगल्या पुस्तकांचा, चांगल्या रिसर्च जर्नल्सचा, तसेच चांगल्या वेबसाइट्स आणि इतर चांगल्या माहिती स्रोतांचा वापर करायला हवा. असे केल्याने त्यांचे ज्ञान अद्ययावत राहील. त्यायोगे वर्गात शिकवल्या जाणाऱ्या वेगवेगळ्या संकल्पना आणि प्रत्यक्षात घडणाऱ्या व्यवहारातील गोष्टींची उत्तम सांगड विद्यार्थ्यांना घालता येईल.