|| डॉ. अमृता इंदुरकर
जिकीर
जिकीर ‘अमुक ती गोष्ट करणे म्हणजे मोठे जिकिरीचे काम आहे.’ असे म्हटले जाते. जिकिरीचे काम म्हणजे अत्यंत जबाबदारीचे, जोखमीचे काम होय. पण मूळ अर्थ काही वेगळाच आहे.
जिकीर या पुल्लिंगी-स्त्रीलिंगी शब्दाचे मूळ अरबी रूप आहे, ‘झिक’. म्हणजे स्मरण किंवा उल्लेख. आता या अर्थावरून अनेकांना हिंदीतला जिक्र हा शब्दही आठवेल. पण तो बाजूला ठेवू. तर याच ‘झिक’ शब्दाचे दुसरे अर्थ आहेत, प्रश्न, गोष्ट, कटकट, घासाघीस. इतिहासाचार्य वि. का. राजवाडे यांनी उदाहरण दिल्याप्रमाणे वरील अर्थ स्पष्ट होतो- ‘लढाईची गोष्ट लढाईत राहिली त्याचा जिकीर आता कशास पाहिजे.’ यामधे जिकिरीचे पुल्लिंगी चलन आहे. पण अधिक करून स्त्रीलिंगी चलन वापरले जाते.
म. रा. चिटणीसकृत थोरले शाहू महाराज या ग्रंथामध्ये जिकिरीस येणे म्हणजे हैराण होणे, मेटाकुटीस येणे असाही अर्थ दिला आहे. कारण अरबीमध्ये ‘जिक्क’ किंवा ‘दिक्क’ म्हणजे त्रस्त, हैराण. तर ‘पानपतची बखर’मध्ये जिकीर म्हणजे नैराश्याची भाषणे असेही संबोधले गेले आहे. एकूणच काय तर अरबी ‘झिर्क’पासून सुरू झालेला ‘जिकीर’पर्यंतचा भाषिक प्रवास बराच अर्थप्रवाही ठरला आहे.
टंचाई
‘ऐन उन्हाळ्यात पाण्याची भीषण टंचाई ‘किंवा’ कच्च्या तेलाची आयात कमी झाल्यामुळे पेट्रोल टंचाईची शक्यता.’ अशी वाक्ये आपण वाचतो, ऐकतो. टंचाई म्हणजे दुर्मीळता, महागाई, अडचण, तंगी, चणचण इत्यादी अर्थ आपल्याला माहीतच आहेत. खरा हा शब्द फारसी असून स्त्रीलिंगी आहे. टंचाई असा मूळ शब्द नाही. मूळ फारसी स्त्रीलिंगी शब्द आहे.
