शिवाजी काळे
भारतीय समाजाची रचना आणि त्यातील विविधता ही वैशिष्ट्ये पाश्चात्य समाजांपेक्षा अत्यंत वेगळी आहेत. भारतीय समाजाची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये म्हणजे जातिव्यवस्था, कुटुंब आणि विवाह पद्धती, परंपरा आणि आधुनिकतेचे सहअस्तित्व, तसेच विविधतेतून एकता. या सर्व घटकांचा भारतीय समाजाच्या सांस्कृतिक, सामाजिक, आणि आर्थिक जीवनावर मोठा प्रभाव आहे.
१. जातिव्यवस्था आणि तिचे बदलते स्वरूप
भारतीय समाजातील जातिव्यवस्था ही एक अत्यंत प्राचीन सामाजिक रचना आहे. तिची मुळे प्राचीन काळापासून रोवलेली आहेत आणि ती भारतीय समाजाच्या प्रत्येक घटकावर प्रभाव टाकते.
● बदलते स्वरूप :
●आर्थिक बदल: औद्याोगिकीकरण आणि शहरीकरणामुळे जातिव्यवस्था कमी होत आहे. आधुनिक रोजगाराच्या संधींमुळे व्यक्तीच्या कौशल्यांना अधिक महत्त्व दिले जाते.
●शैक्षणिक प्रगती : शिक्षणामुळे व्यक्तीला सामाजिक आणि आर्थिक उन्नती मिळते. शिक्षणाच्या प्रसारामुळे जातीय भेदभाव कमी होण्यास मदत झाली आहे. उदाहरणार्थ, सुपर-३० सारख्या उपक्रमांमुळे मागासवर्गीय विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणाच्या संधी मिळाल्या आहेत.
आरक्षण : भारतीय राज्यघटनेनुसार अनुसूचित जाती आणि जमातींसाठी आरक्षणाच्या सुविधेमुळे त्यांच्या सामाजिक आणि आर्थिक स्थितीत सुधारणा झाली आहे. उदाहरणार्थ, २०१९ मध्ये एहर आरक्षण लागू केल्यामुळे आर्थिक दुर्बल घटकांनाही आरक्षणाची सुविधा मिळाली.
हेही वाचा >>> Cover Letter : नोकरीसाठी कव्हर लेटर कसे लिहावे? ‘या’ पाच टिप्स लक्षात ठेवा
न्यायिक निर्णय: सर्वोच्च न्यायालयाने दिलेल्या अनेक निर्णयांनी जातीय भेदभाव कमी करण्यासाठी मोठे पाऊल उचलले आहे. उदाहरणार्थ, अनुसूचित जाती आणि जमाती अत्याचार प्रतिबंधक कायदा ( SC/ ST Act) मजबूत करण्याचे निर्देश दिले.
२. कुटुंब, विवाह आणि भारतातील नवीन प्रवाह
भारतीय समाजात कुटुंबसंस्था अत्यंत महत्त्वाची आहे. पारंपरिक भारतीय कुटुंब संयुक्त कुटुंब पद्धतीवर आधारित आहे, जिथे एकाच छताखाली अनेक पिढ्या राहतात.
● नवीन प्रवाह:
लहान कुटुंब पद्धती : औद्याोगिकीकरण आणि शहरीकरणामुळे लहान कुटुंब पद्धती प्रचलित झाली आहे. आर्थिक स्वायत्तता आणि स्वतंत्रतेची भावना यामुळे अधिकाधिक जोडपी लहान कुटुंब पद्धतीचा स्वीकार करत आहेत.
विवाह पद्धती : पारंपरिक विवाह पद्धतींमध्ये बदल दिसून येत आहेत. आता प्रेमविवाह, आंतरजातीय विवाह, आंतरधर्मीय विवाह यांचा स्वीकार वाढला आहे. उदाहरणार्थ, स्पेशल मॅरेज एक्ट १९५४ नुसार आंतरजातीय आणि आंतरधर्मीय विवाहांना कायदेशीर मान्यता आहे.
महिला सक्षमीकरण: महिलांचे शिक्षण, रोजगार आणि आर्थिक स्वायत्ततेमुळे त्यांचे कुटुंबातील आणि समाजातील स्थान अधिक मजबूत झाले आहे. त्यामुळे महिलांची भूमिका अधिक महत्त्वाची बनली आहे. उदाहरणार्थ, महिलांना मातृत्व रजा, पेड लीव्ह यांसारख्या सुविधांचा लाभ झाला आहे.
३. परंपरा आणि आधुनिकतेचे सहअस्तित्व
भारतीय समाजाचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे परंपरा आणि आधुनिकतेचे सहअस्तित्व आहे. येथे पारंपरिक मूल्ये आणि आधुनिक विचारसरणी यांचा संगम आहे.
उदाहरणे:
उत्सव आणि सण : भारतीय समाजातील विविध सण आणि उत्सव आजही पारंपरिक पद्धतीने साजरे केले जातात. तांत्रिक प्रगतीमुळे हे सण अधिक आधुनिक पद्धतीने साजरे केले जातात, जसे की ऑनलाइन पूजा, व्हर्च्युअल गेट-टुगेदर.
संस्कृती आणि कला : भारतीय चित्रकला, नृत्य, संगीत यांमध्ये परंपरेचे जतन केले आहे. त्याचबरोबर आधुनिक कलांचा प्रभावही दिसून येतो. उदाहरणार्थ, भारतीय चित्रपटांमध्ये पारंपरिक कथा आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा संगम पाहायला मिळतो.
शिक्षण आणि विज्ञान : भारतीय शिक्षण प्रणाली परंपरागत गुरुकुल पद्धतीपासून आधुनिक शैक्षणिक संस्थांकडे वळली आहे. विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रातही भारताने मोठी प्रगती केली आहे. उदाहरणार्थ, इस्राोच्या यशस्वी चांद्रयान मिशनमुळे भारताची वैज्ञानिक क्षमता सिद्ध झाली आहे.
४. विविधतेतून एकता
भारतीय समाजाचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे विविधतेतून एकता आहे. येथे विविध भाषा, धर्म, जाती, प्रांत असूनही एकतेची भावना आहे.
उदाहरणे :
धार्मिक सहअस्तित्व : भारतात हिंदू, मुस्लीम, ख्रिाश्चन, शीख, बौद्ध, जैन इत्यादी विविध धर्मांचे लोक एकत्र राहतात. धार्मिक सहिष्णुता आणि सामंजस्य हे भारतीय समाजाचे महत्त्वाचे गुणधर्म आहेत.
भाषिक विविधता : भारतात विविध भाषा बोलल्या जातात. संविधानाने २२ अधिकृत भाषांना मान्यता दिली आहे. भाषिक विविधतेमुळे सांस्कृतिक समृद्धी वाढली आहे. उदाहरणार्थ, हिंदी दिवस, मातृभाषा दिवस यांसारख्या उपक्रमांद्वारे भाषांचे संवर्धन केले जाते.
सांस्कृतिक विविधता : भारताच्या विविध प्रांतांमध्ये विविध प्रकारचे पोशाख, खाद्यासंस्कृती, नृत्य-नाटक प्रचलित आहेत. यामुळे भारतीय समाज सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध आहे. उदाहरणार्थ, ‘एक भारत, श्रेष्ठ भारत’ उपक्रमाद्वारे विविधतेत एकता साजरी केली जाते.
निष्कर्ष
भारतीय समाजातील विविधता, जातिव्यवस्था, कुटुंब पद्धती, परंपरा आणि आधुनिकतेचे सहअस्तित्व यांसारख्या मुद्द्यांवर वढरउ आगामी मुख्य परीक्षेत प्रश्न विचारू शकते.
उदाहरणार्थ :
१. जातिव्यवस्थेतील बदलांचा भारतीय समाजावर काय परिणाम झाला आहे?
२. आधुनिक भारतीय कुटुंब पद्धतीत झालेले बदल आणि त्यांचे परिणाम स्पष्ट करा.
३. परंपरा आणि आधुनिकतेच्या सहअस्तित्वामुळे भारतीय समाजाच्या प्रगतीत कसा फायदा झाला आहे?
४. विविधतेतून एकता या भारतीय समाजाच्या वैशिष्ट्याचे उदाहरणे देऊन स्पष्टीकरण करा. या प्रकारच्या प्रश्नांची तयारी करताना NCERT च्या पुस्तिका, चालू घडामोडी आणि सामाजिक विषयांवरील विश्लेषणात्मक लेखांचा अभ्यास करणे उपयुक्त ठरेल. भारतीय समाजाचे सखोल अध्ययन करूनच आपण या प्रकारच्या प्रश्नांची प्रभावीपणे उत्तर देऊ शकतो.
