ऋषिकेश बडवे
नुकतीच २०२४ ची UPSC मुख्य परीक्षा पार पडली, त्या निमित्ताने यंदाच्या परीक्षेतील GS3 मधील अर्थशास्त्रावर विचारलेल्या प्रश्नांचे पुनर्विलोकन आपण या व पुढील लेखात करणार आहोत.
Explain the role of millets for ensuring health and nutritional security in India. (Answer in 150 words).
गेल्या काही वर्षांपासून भारत सरकारने भरड धान्यावर मोठ्या प्रमाणात लक्ष्य केंद्रित केले आहे व या धान्याच्या उत्पादनामध्ये काही महात्वाकांक्षी उद्दिष्टे देखील ठेवली आहेत. याच आधारावर वरील प्रश्न विचारलेला दिसतो, ज्याला पुढील प्रमाणे हाताळता येते.
भरड धान्य लहान-बिया असलेल्या गवत वर्गीय वनस्पतींचा समूह आहे जे त्यांच्या उच्च पौष्टिक मूल्यासाठी आणि कठोर पर्यावरणीय परिस्थितीत टिकून राहण्याच्या लवचिकतेसाठी ओळखले जातात, ज्यामुळे ते भारतातील आरोग्य आणि पोषण सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी महत्त्वाची पिके बनतात.
पोषण मूल्य : पोषक तत्त्वांचे समृद्ध स्राोत : मिलेट्समध्ये प्रथिने, फायबर, जीवनसत्त्वे (विशेषत: ब जीवनसत्त्व) आणि खनिजे जसे की लोह, मॅग्नेशियम आणि फॉस्फरस भरपूर प्रमाणात असतात.
आरोग्याच्या दृष्टीने फायदे : मधुमेह व्यवस्थापन : मिलेट्समध्ये कमी ग्लायसेमिक इंडेक्स असतो, जो रक्तातील साखरेच्या पातळ्यांना नियंत्रित करण्यात मदत करतो.
हेही वाचा >>> स्कॉलरशिप फेलोशिप : फेलिक्स स्कॉलरशिप
आहारातील आरोग्य : मिलेट्समधील उच्च फायबर सामग्री पचनक्रियेला चालना देते त्यामुळे पचनसंस्थेच्या विकारांचा धोका कमी होतो.
वजन व्यवस्थापन : मिलेट्स त्यांच्या परितृप्त करण्याच्या गुणधर्मामुळे अतिप्राशन कमी करते व वजन नियंत्रणामध्ये राखण्यास मदत करू शकतात.
ग्लूटेन-मुक्त पर्याय : मिलेट्स नैसर्गिकरित्या ग्लूटेन-मुक्त असतात, त्यामुळे ग्लूटेन अलर्जी किंवा सेलिएक आजार असलेल्या व्यक्तींसाठी सुरक्षित आणि आरोग्यदायी पर्याय आहेत.
शाश्वत कृषी : मिलेट्स दुष्काळ प्रतिकारक पीके आहेत. त्यांना तांदूळ आणि गहू यांच्यापेक्षा कमी पाण्याची आवश्यकता असते, त्यामुळे ती शुष्क आणि अर्ध-शुष्क क्षेत्रांसाठी योग्य आहेत. या सहनशीलतेचा उपयोग हवामान बदलाच्या संदर्भात महत्त्वाचा आहे.
मातीचे आरोग्य : मिलेट्स मातीच्या आरोग्यासाठी फायदेशीर असून मातीची रचना आणि सुपिकता सुधारतात, त्यामुळे रासायनिक खतांची गरज कमी होते.
आर्थिक फायदे : मिलेट्सची लागवड शुष्क क्षेत्रांतील शेतकऱ्यांच्या जीवनमानात सुधारणा करू शकते. मिलेट्स प्रतिकूल परिस्थितींना तोंड देऊ शकतात ज्यामुळे आर्थिक असुरक्षितता कमी होते. त्याचबरोबर मिलेट्ससाठी बाजारात मागणी वाढल्याने शेतकऱ्यांना चांगले भाव मिळू शकतात.
निष्कर्ष
एकूणच, मिलेट्स भारतात आरोग्य आणि पोषण सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी एक बहुप्रकारचा घटक आहेत. त्यांचे समृद्ध पोषण मूल्य, आरोग्य फायदे, शाश्वतता, आर्थिक लाभ, आणि सांस्कृतिक महत्त्व यामुळे ते एका सशक्त अन्न प्रणालीचा महत्त्वाचा भाग बनतात.
What is the present world scenario of intellectual property rights with respect to life materials? Although, India is second in the world to file patents, still only a few have been commercialized. Explain the reasons behind this less commercialization. (Answer in 150 words)
जीवन सामग्री म्हणजे जैविक सामग्री, ज्यात जीन्स आणि जीव, जनुक, प्रोटीन आणि इतर जीवनसत्तेचे घटक समाविष्ट आहेत, जी बायोटेक्नॉलॉजी आणि औषधनिर्माणाशी संबंधित आहे.
जीवन सामग्रीसंदर्भातील बौद्धिक संपदा हक्कांची वर्तमान जागतिक स्थिती
जागतिक प्रवृत्ती : TRIPS करार जागतिक स्तरावर बौद्धिक संपदा संरक्षणासाठी किमान मानकांची स्थापना करतो, ज्याचा राष्ट्रीय कायद्यांवर प्रभाव आहे. बायोटेक्नॉलॉजी आणि औषधनिर्माणातील बौद्धिक संपदा हक्कांचे महत्त्व वाढते आहे. जनुक अभियांत्रिकी, बायोइनफॉर्मेटिक्स, आणि सिंथेटिक बायोलॉजीशी संबंधित वाढत्या पेटंट फाइलिंग्ज होत आहेत. जैविक संसाधनांच्या प्रवेशाबद्दल आणि त्याचा लाभ वाटपाबद्दल नैतिक चिंतेसंबंधी चर्चा सुरु आहे.
उदयोन्मुख बाजार : चीन आणि अमेरिका बायोटेक पेटंट फाइलिंगमध्ये आघाडीवर आहेत. जीवन विज्ञानातील संशोधन आणि विकासात महत्त्वाचे गुंतवणूक, नाविन्य आणि वाणिज्यीकरणाला चालना देत आहे.
आव्हाने : देशांमध्ये जटिल नियामक संरचना आणि भिन्न बौद्धिक संपदा कायदे आहेत. जनुक सामग्रीसंबंधी नैतिक आणि सामाजिक चिंता, सार्वजनिक समज आणि स्वीकृतीवर परिणाम करतात.
भारतात वाणिज्यीकरणातील आव्हाने
उच्च संशोधन आणि विकास खर्च : बायोटेक विकासामध्ये मोठी गुंतवणूक लागते, जी अनेक भारतीय कंपन्यांकडे नसते.
नियामक अडथळे : उत्पादनांच्या लाँचिंगमध्ये विलंब आणणारी लांब प्रक्रिया आणि कठोर नियम.
आधारभूत संरचनेचा अभाव : संशोधनाला बाजारात तयार उत्पादनांमध्ये रूपांतरित करण्यासाठी समर्थन प्रणालींचा अभाव.
बाजारातील गतिशीलता : प्रस्थापित स्पर्धकांमुळे किंमत दाबण्याच्या दबावामुळे जागतिक बाजारात प्रवेशाची मर्यादा.
बौद्धिक संपदा जागरूकता : भारतीय संशोधकांमध्ये वाणिज्यीकरण प्रक्रियेची आणि प्रभावी पेटंट धोरणांची समज कमी आहे.
शैक्षणिक संशोधनावर लक्ष केंद्रित करणे : वाणिज्यीकरणासाठी लागू असलेल्या संशोधनावर कमी लक्ष केंद्रित करणे.
व्हेंचर कॅपिटल आणि गुंतवणूक : भारतात बायोटेक स्टार्टअपसाठी व्हेंचर कॅपिटलची कमी उपलब्धता, नाविन्याच्या विकासाला अडथळा.
निष्कर्ष
भारत पेटंट फाइलिंगमध्ये दुसऱ्या क्रमांकावर असला तरी, वाणिज्यीकरणात येणाऱ्या आव्हानांमुळे प्रगती थांबलेली आहे. या समस्यांवर उपाय शोधण्यासाठी उद्याोग, शैक्षणिक संस्था आणि सरकार यांच्यातील सहकार्य वाढवणे आवश्यक आहे, तसेच निधी आणि आधारभूत संरचना विकासात सुधारणा आवश्यक आहे.
(टीप: सर्व वाचकांसाठी उत्तराची शब्द मर्यादा वाढविली आहे, परीक्षार्थीना मात्र उत्तर लिहिताना शब्द मर्यादेची काळजी घेणे आवश्यक आहे).
