प्रा. रवींद्र कुलकर्णी कॉलेजचं कँटीन आज अनेक नवनव्या मंडळींनी भरून गेलं होतं. अनेक संस्थांचे संचालकही आले होते. कँटीनवाल्या अण्णानं सर्वांसाठी प्रत्येक शुक्रवारी एक कोपरा आरक्षित करून ठेवला होता, त्यात आठ-दहा खुर्च्यांची भर पडली होती. प्रा. महेश सरांनी आठवण करून दिली, ‘‘रमेश सर, आज तुम्ही सर्व सामान्य उच्च शिक्षण संस्थांचं बहुविद्याशाखीय उच्च शिक्षण संस्थेत कसं रूपांतर करायचं याबद्दल सांगणार होतात.’’ रमेश सर नेहमी प्रमाणे स्मितहास्य करत उद्गारले, ‘‘हो तर. आज डॉ. गोखले आणि बाबरसाहेब हे या सर्व बाबी समजून घ्यायला तर आले आहेत.’’ मग रमेश सरांनी सप्टेंबर २०२२ मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या UGC मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार ‘उच्च शिक्षण संस्थांचे ( HEIs) बहु-विद्याशाखीय संस्थांमध्ये रूपांतर’ करण्याच्या अनुषंगाने बहु-विद्याशाखीय HEI स्थापन करण्याच्या दिशेने विविध दृष्टिकोन समजावून द्यायला प्रारंभ केला- ‘‘सहयोगी व्यवस्थेअंतर्गत, एकल विद्याशाखीय संस्था ह्या त्यांच्याकडे उपलब्ध असलेले अभ्यासक्रम वाढवण्यासाठी, त्यांच्या जवळपासच्या बहु विषय संस्थांसोबत त्यांचे कार्यक्रम जोडून घेऊ शकतात. बहुविद्याशाखीय उच्च शिक्षण संस्थांची इच्छा असल्यास त्याही अधिक कार्यक्रम जोडून अधिक विस्तार करण्यास अन्य संस्थांचं सहकार्य घेऊ शकतात. बाबरसाहेब, आजवरच्या शिक्षण व्यवस्थेतील बंदिस्तपणामुळे झालंय असं इच्छा असली तरी तुमच्या शिक्षण, अभियांत्रिकी, व्यवस्थापन आणि कायदा यांसारख्या विषयांतील अनेक एकल-प्रवाह संस्थेला विद्यार्थ्यांना अन्य विद्याशाखांच्या शिक्षणापासून वंचित ठेवावं लागलं होतं, त्याचबरोबर अन्य संस्थांसमवेत सहकार्य करून त्यांच्याशी संबंध प्रस्थापित होणं अवघड झालेलं होतं. त्यामुळे राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण-२०२० नुसार आता आलेल्या या संधीचा फायदा तुमच्यासारख्या संस्थांनी उठवला पाहिजे. विद्यार्थ्यांना बहु पर्यायी, बहुविद्याशाखीय अभ्यासक्रम उपलब्ध करून देताना, दोन किंवा अधिक उच्च शिक्षण संस्थांनी, त्या जर एकमेकांच्या निकट असतील तर त्या निकटतेचा फायदा घेणे आवश्यक आहे. अशा नावीन्यपूर्ण मार्गांनी पदवी अभ्यासक्रम उपलब्ध करून देणाऱ्या, तसेच शैक्षणिक सहकार्यासाठी परस्परांशी करार करणाऱ्या संस्थांमुळे इच्छुक विद्यार्थी, पालक, उद्याोग, सरकार आणि राष्ट्र यांचे मोठ्या प्रमाणावर हित साधले जाणार आहे. यामुळे, शैक्षणिक सहकार्यामध्ये प्रवेश करणाऱ्या संस्था विद्यार्थ्यांच्या तक्रारी आणि सहकार्याशी संबंधित कायदेशीर बाबींचे निराकरण करतील. एप्रिल २०२२ मध्ये जारी केलेल्या एकाच वेळी दोन शैक्षणिक कार्यक्रम राबविण्याच्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, UGC ने सर्व HEI ला एकाच वेळी दोन शैक्षणिक कार्यक्रम करू इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांना सक्षम करण्यासाठी योग्य बदल करण्यास सांगितले आहे.’’ हेही वाचा >>> UPSC-MPSC : देशातील अर्थव्यवस्थेत उद्योगांची भूमिका काय असते? उद्योगांचे वर्गीकरण कसे केले जाते? यावर डॉ. गोखले यांनी विनंती केली, ‘‘रमेश सर, दोन उच्च शिक्षण संस्थांमधलं सहकार्य कसं असावं? त्याची पद्धत कशी असावी?’’ सर म्हणाले, ‘‘गोखले सर, ह्या दोन्ही संस्था बहुतांशी स्वत:चं अस्तित्त्व सिद्ध केलेल्या संस्था असू शकतात. त्यामुळे, हे सहकार्य साधताना सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, त्यांच्यात समत्त्वाची भावना असायला हवी. विद्यापीठ अनुदान आयोगाच्या सूचनांप्रमाणे ह्या बहुविद्याशाखीय संस्थांसाठी, HEI मध्ये नोंदणी केलेल्या विद्यार्थ्यांना, त्यांच्या मूळ संस्थेमधून पहिली पदवी आणि सहकारी संस्थेमधून दुसरी पदवी अशा दुहेरी पदवी प्रदान केली जाईल. विद्यार्थ्यांनी निवडलेला दुहेरी मुख्य पदवी कार्यक्रम हा नैसर्गिकरित्या व्यवहार्य असायला हवा, त्याने विद्यार्थ्यांसाठी लवचिकता, आंतरविद्याशाखीयता आणण्यासाठी, विद्यार्थ्यांसाठी नवीन व्यावसायिक आणि रोजगाराच्या संधी उघडण्याच्या कल्पनेसह उपलब्ध करून दिल्या पाहिजेत. अशा दोन्ही संस्थांची भौगोलिक निकटता अशी असावी की ते त्यांच्या जवळ उपलब्ध असलेली, भौतिक आणि मानवी संसाधने सामायिक करू शकतील. त्यामुळे विद्यार्थी आणि शिक्षकांचं; एकमेकांच्या कँपसमध्ये येणं-जाणं सुखकर आणि सोपं होईल. दुहेरी पदवी उपलब्ध करून देऊ करणाऱ्या संस्थेला तिच्या भागीदार संस्थांसोबत एक लिखित सामंजस्य करार (Memorandum of Understanding - MoU)) करावा लागेल; या करारामध्ये सहयोगाची उद्दिष्टे, तत्संबंधित तरतुदी, भागीदारी संस्थांमधील भागीदारीचे स्वरूप आणि व्याप्ती आणि कार्यपद्धती यांचा समावेश असणे आवश्यक आहे. या करारामध्ये आणखी काही बाबींचा समावेश करावा लागेल. त्यात दुहेरी प्रमुख पदव्या आणि/ किंवा सहयोगी कार्यक्रम प्रदान करण्याच्या भागीदारी योजनेमध्ये पायाभूत सुविधांच्या विस्ताराचे नियोजन, विद्यार्थ्यांची संख्या (किंवा जागांची संख्या), सहभागी विभाग, प्रशासन, शैक्षणिक कार्ये, संशोधन उपक्रम, एका संस्थेतून दुसऱ्या संस्थेत जाण्याची, संक्रमणाची पद्धत आणि आणि पदवी प्रदान करणे या घटकांचा समाविष्ट करणे आवश्यक आहे.’’ डॉ. सुनील सरांनी रमेश सरांना मधेच थांबवून प्रश्न विचारला, ‘‘सर, दुहेरी पदवी अभ्यासक्रमात प्रवेश घेण्याची पात्रता कोणती असेल? या अभ्यासक्रमात सहभागी असलेल्या संस्थांनी ती कशी निश्चित करावी?’’ सर म्हणाले, ‘‘दुहेरी पदवी कार्यक्रमासाठी असलेली विद्यार्थ्यांची पात्रता ( eligibility), ही पात्रता परीक्षा, किमान गुण आणि भागीदार संस्थांद्वारे सदर अभ्यासक्रमांसाठी निर्धारित केलेल्या इतर कोणत्याही घटकांच्या पात्रता निकषांनुसार असेल. आणखी एक महत्त्वाचा मुद्दा आहे तो म्हणजे, दुहेरी पदवी अभ्यासक्रमासाठी भागीदार संस्थांद्वारे काही टक्के जागा निश्चित केल्या जाऊ शकतात. विद्यापीठ, राज्य सरकार आणि/ किंवा संबंधित नियामक संस्था यांच्या पूर्वपरवानगीनेच मंजूर प्रवेशापेक्षा जास्त आणि जास्त प्रवेश शक्य आहे. दुहेरी पदवी अभ्यासक्रमात एकदा प्रवेश घेल्यानंतर, विद्यार्थी पुन्हा प्रवेश प्रक्रियेतून न जाता, यजमान संस्थेत पहिली पदवी आणि भागीदारी संस्थेत दुसरी पदवी पूर्ण करू शकतीलया विद्यार्थ्यांना संबंधित उच्च शिक्षण संस्थांच्या शैक्षणिक परिषदेने मंजूर केलेले अभ्यासक्रम घ्यावे लागतील.’’ बाबरसर म्हणाले, ‘‘सर, या दुहेरी पदवीसाठी शिक्षण शुल्काचा गोंधळ असेल हो.’’ रमेश सर म्हणाले, ‘‘अजिबात नाही. यासाठी स्पष्ट सूचना देण्यात आल्या आहेत. प्रथम पदवीसाठी यजमान संस्थेनुसार शुल्क लागू होईल; आणि दुसऱ्या पदवीसाठी भागीदारी संस्थेची फी संरचना लागू होईल. भागीदार संस्था विशिष्ट संस्थेमध्ये पदवीचे शिक्षण घेत असलेल्या विद्यार्थ्यांना जेथे शक्य असेल तेथे वसतिगृहाची सुविधा देतील. विद्यार्थ्याचे शिक्षण शुल्क फक्त संबंधित उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये ते ज्या कालावधीसाठी शिकत आहेत, त्या कालावधीकरिताच आकारले जाऊ शकते, हे कृपया सर्वांनी लक्षात घ्या. या शिक्षण शुल्काची मान्यता आणि पदवी प्रदान करणे हे संलग्न विद्यापीठांच्या अखत्यारीत असेल. महाविद्यालये आणि विद्यापीठांनी हा दुहेरी पदवी अभ्यासक्रम सुरू करण्यापूर्वी, त्या त्या संबंधित विषयांतील अभ्यास मंडळं/ व्यावसायिक परिषद किंवा परिषदा यांचे निर्माण करणे आवश्यक आहे.’’ माजी कुलगुरू बल्लाळ सरांनी प्रश्न केला, ‘‘रमेश सर, समजा दोन संस्थांना एकत्र येऊन दुहेरी पदवी अभ्यासक्रम सुरू करायचा असेल, तर त्यासाठीच्या अर्जाची प्रक्रिया कशी असेल?’’ रमेश सर उत्तरले, ‘‘उच्च शिक्षण संस्थांनी, चार वर्षांच्या मुख्य विषय दुहेरी पदवीसाठी अभ्यासक्रम तयार केल्यानंतर त्याच्या मान्यतेसाठी संबंधित नियामक संस्थेकडे प्रस्ताव सादर करावा. योग्य त्या प्रक्रियेनंतर, संबंधित नियामक संस्था एकात्मिक स्वरूपाचा प्रमुख ( Major) विषयांचा दुहेरी पदवी कार्यक्रम उपलब्ध करून देण्यासाठी अर्जदार संस्थांना मान्यता देतील. हा दुहेरी पदवी अध्ययन कार्यक्रम यशस्वीरित्या पूर्ण करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना दोन्ही सहभागी उच्च शिक्षण संस्थांच्या कडून संयुक्तपणे दुहेरी पदवी प्रदान केली जाईल. एकाच विद्यापीठांतर्गत असलेल्या दोन महाविद्यालयांमधील सहकार्याच्या बाबतीत विचार करता, ती महाविद्यालये एखाद्या विद्यापीठाशी संलग्नित असतील तर ते संलग्न विद्यापीठ पदवी प्रदान करेल. आणि हे विद्यापीठे, विद्यार्थ्याने भागीदार संस्थेत घेतलेले अभ्यासक्रम दर्शविणारा उतारा (transcript) किंवा पदवीसह पदवी प्रदान करतील. पुढच्या वेळी आपण क्लस्टर महाविद्यालयांचे बहुविद्याशाखीय महाविद्यालयांत कसे रूपांतर करता येईल त्याविषयी बोलू या.’’ अनुवाद : डॉ. नीतिन आरेकर
