लोकेश थोराते नमस्कार विद्यार्थी मित्रांनो, भूगोल विषयाच्या यूपीएससी सामान्य अध्ययन मुख्य परीक्षा तयारीच्या लेखमालिकेत मागील लेखात आपण भूगोल विषयाचे महत्त्व, त्याचे स्वरूप व प्रश्नसंख्या यांची चर्चा केली. आज आपण भूगोलाच्या अभ्यासक्रमासंदर्भात सविस्तर चर्चा करू. सामान्य अध्ययनाच्या पेपर क्रमांक १ मधील भूगोलाचा अभ्यासक्रम जर आपण पाहिला तर एक गोष्ट लक्षात येते की, भूगोलाचा पूर्व परीक्षेचा अभ्यासक्रम व मुख्य परीक्षेचा अभ्यासक्रम यात खूप साधम्र्य असलेले दिसते. दोन्ही अभ्यासक्रमांमध्ये जगाचा प्राकृतिक भूगोल, भारताचा भूगोल व मानवी भूगोलातील बरेचसे पाठ समान असलेले दिसतात. म्हणजेच पूर्व व मुख्य परीक्षांसाठी आपण एकत्रितपणे अभ्यास करू शकतो. जे विद्यार्थी पुढील वर्षी म्हणजेच २०२५ वर्षांसाठी अभ्यास करत आहेत त्यांनी आत्ताच पूर्व व मुख्य परीक्षेचा वेगवेगळा अभ्यास करण्याऐवजी एकत्र अभ्यास केल्यास त्याचा फायदा होईल. आता आपण मुख्य परीक्षेच्या अभ्यासक्रमाबाबतीत चर्चा करू. मुख्य परीक्षेचा अभ्यासक्रम खालील मुद्दे व्यापतो. जगाच्या प्राकृतिक भूगोलाची प्राकृतिक वैशिष्टय़े; जगातील (दक्षिण आशिया व भारतीय उपखंडासहित) महत्त्वाच्या नैसर्गिक संसाधनांचे वितरण; जगातील विविध भागातील (भारतासहित) प्राथमिक, दुय्यम व तृतीय क्षेत्रातील उद्योगांच्या स्थान निश्चितीवर परिणाम करणारे घटक; भूकंप, त्सुनामी, ज्वालामुखीय क्रिया, आवर्त इत्यादी महत्त्वाचे भूभौतिक घटनादृश्ये; भौगोलिक वैशिष्टय़े व त्यांचे स्थान - कळीच्या/महत्त्वाच्या भौगोलिक वैशिष्टय़ांवर (जलसाठे व हिमाच्छदित प्रदेशांसहित), प्राणी व वनस्पतींवर होणारे बदल व या बदलांचे परिणाम इत्यादी. वरील अभ्यासक्रमांचे सूक्ष्म निरीक्षण केल्यास काही महत्त्वाचे शब्द किंवा संज्ञा आपणांस लक्षात येतील. जसे, प्राकृतिक भूगोल, संसाधने, उद्योगांचे वितरण, भूभौतिक घटनादृश्ये व भौगोलिक वैशिष्टय़ांवर होणारे परिणाम इ. या सर्व संज्ञांची आपणास पोटफोड करून त्याखाली आपल्याला काय अभ्यासायचे आहे हे पाहणे गरजेचे आहे. अभ्यासक्रमाचे व संज्ञांचे विश्लेषण करून आपण भूगोलाला जगाचा व भारताचा प्राकृतिक भूगोल, आर्थिक व मानवी भूगोल अशा दोन भागात विभागू शकतो. जगाच्या व भारताच्या प्राकृतिक भूगोलात खालील घटक येतात. १. मूलभूत संकल्पना : विश्वाची निर्मिती, सूर्यमाला, पृथ्वीचे परिवलन, परीभ्रमण व त्याचा परिणाम, भूशास्त्रीय कालरचना इ. २. भूरूपशास्त्र : पृथ्वीचे अंतरंग, खडक व खनिजे, भूकवचावर कार्य करणाऱ्या भूअंतर्गत व बहिर्गत भूरुपीय प्रक्रिया/शक्ती, भूकंप, ज्वालामुखी, खंड व महासागरांचे वितरण-खंडवहनाचा सिद्धांत, सागरतळ विस्तार संकल्पना, भूसांरचनिकी सिद्धांत, बाह्यकारकांची भूरूपे, नदी, हिमनदी, वारा, सागरी लाटा व भूजलामुळे निर्माण होणारी कास्र्ट भूरूपे इ. ३. हवामानशास्त्र : वातवरणाची रचना व घटक, सौर उत्सर्जन, पृथ्वीचा औष्णिक ताळेबंद, तापमान, आद्र्रता, सांद्रिभवन, वर्षां, वातावरणीय दाब, वातावरणीय परिसंचलन/ अभीसरण-वारे व त्यांचे प्रकार, आवर्त, प्रत्यावर्त, जेट प्रवाह, वायूराशी, मान्सून, हवामानाचे वर्गीकरण - ब्लादिमार कोप्पेनचे, जि. टी. त्रिवार्थाचे, सि. डब्ल्यू थॉर्नवेटचे, जगाचे विविध हवामान विभाग, जलचक्र इ. ४. सागरशास्त्र : पृथ्वीवरील महासागरांची तळरचना, सागरजलाचे गुणधर्म जसे तापमान, क्षारता व घनता त्यांचे उध्र्वगामी व क्षितीजसमांतर वितरण, सागरजलाच्या हालचाली जसे सागरीलाटा व त्यांची वैशिष्टय़े, भरती-ओहोटीच्या लाटा व त्यांचे प्रकार, त्सुनामी लाटा त्यांची कारणे व परिणाम, सागरी प्रवाह-त्यांचे निर्मिती घटक, प्रकार, वितरण व त्यांचे सागरी व हवामानीय परिणाम, सागरी निक्षेप-जैविक, अजैविक, ज्वालामुखी व भूजन्य, सागरी संसाधने- सागरपृष्ठीय, सागरतलीय, जैविक, ऊर्जासंसाधने, प्रवाळभित्तीका - त्यांची निर्मिती, प्रकार, महत्त्व व प्रवाळ विरंजन, सागरी कायदे इ. ५. जैवभूगोलशास्त्र : मृदा निर्मितीस आवश्यक घटक, मृदेचे भौतिक, रासायनिक व जैविक गुणधर्म, मृदा निर्मिती प्रक्रिया, मृदेचे वर्गीकरण, मृदा उच्छेद, मृदा निचरण, मृदेची धूप व संवर्धन, वनसंसाधने - नैसर्गिक वनसंपत्तीचे वर्गीकरण, कृषीवनीकरण, समुदाय वनीकरण इ. ६. पर्यावरण भूगोल : जैवविविधता, प्रदूषण, परिसंस्था, वाळवंटीकरण, निर्वनीकरण, पूर, दुष्काळ, हवामान बदल व जागतिक तापमानवाढ इ. अ. भारताचा प्राकृतिक भूगोल : भारताचे स्थान व सीमा, भारताचे भूशास्त्रीय विभाजन, प्राकृतिक विभाग जसे उत्तर भारतीय पर्वतरांगा किंवा हिमालय, उत्तर भारतीय मैदान, भारतीय पठार/द्विपकल्प, किनारी मैदानी प्रदेश व भारतीय बेटे, भारतीय नदीप्रणाली - हिमालयातील व पठावरावरील, भारतीय हवामान - हवामानावर परिणाम करणारे घटक, मान्सूनचे सिद्धांत, ऋतू, एल निनो-ला नीना, भारताचे हवामान विभाग, भारतातील मृदा व वनसंपत्ती इ. जगाच्या व भारताच्या वरील प्राकृतिक भूगोलाचा अभ्यास करताना पाठांतरापेक्षा संकल्पना व भौगोलिक घटनादृश्ये समजून घेण्यावर भर ठेवावा. वरील पाठांवर येणाऱ्या प्रश्नांचे स्वरूप पाहिल्यास स्थिर घटकांवर येणारे प्रश्न कमी असून विश्लेषणाधारीत प्रश्नांची संख्या जास्त असते. आता आर्थिक व सामाजिक भूगोलाच्या अभ्यासक्रमाकडे वळूयात. १. आर्थिक भूगोलातील मूलभूत संकल्पना : आर्थिक भूगोलाची व्याख्या, व्याप्ती, प्राथमिक, दुय्यम, तृतीय, चतुर्थ अशा आर्थिक क्रियांचे प्रकार, समकालीन मुद्दे, प्रादेशिक आर्थिक गटांचा उदय इ. २. कृषी : कृषी प्रारूपे, उत्पादकता, कृषी तीव्रता अशा मूलभूत संकल्पना, जगातील शेतीचे प्रकार, भारतीय शेतीची वैशिष्टय़े, शेतीच्या समास्या, भारतीय शेतीवर परिणाम करणारे भौगोलिक, संस्थात्मक व तांत्रिक घटक, भारतातील महत्त्वाची पिके, कृषी क्षेत्रातील क्रांती - हरितक्रांती, निलक्रांती, पितक्रांती, श्वेतक्रांती इ., कृषीक्षेत्रातील महत्त्वाची शासकीय धोरणे व उपक्रम, विपणन, वित्तपुरवठा, किमान आधारभूत किंमत, अन्नसुरक्षा, जनुकीय सुधारित पिके, हवामान बदलाचा शेतीवरील व जागतिक अन्न-सुरक्षेवर होणारा परिणाम, सदाहरित, हरित क्रांती, कोरडवाहू शेतीच्या समस्या, कंत्राटी शेती इ. ३. मानवी विकास : वाढ विरुद्ध विकास, मानवी विकासाचे दृष्टिकोन, मानवी विकास निर्देशांक, जागतिक मानवी विकास अहवाल, प्रादेशिक विकास व त्यातील मुद्दे इ. वरील घटकांव्यतिरिक्त उद्योग, नैसर्गिक संसाधने, लोकसंख्या, भूगोल व वाहतूक-दळणवळण हे घटकही मानवी व आर्थिक भूगोलामध्ये येतात. परंतु, त्यासंदर्भात आपण पुढील लेखामध्ये चर्चा करू.
