अजित देशमुख
आजच्या लेखामध्ये आपण केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या २०२३ च्या मुख्य परीक्षेतील प्रश्नांची नमुना उत्तरे पाहू. या आधारे आपण मुख्य परीक्षेतील प्रश्नांची उत्तरे लिहिताना कोणत्या प्रकारची रणनीती अंमलात आणायची हे समजून घेऊ शकतो.
Q1. प्राचीन भारताचा विकास होण्यामध्ये भौगोलिक घटकांनी कोणती भूमिका बजावली याचे स्पष्टीकरण द्या? (१० गुण/ १५० शब्द).
या प्रश्नाचे उत्तर देताना भौगोलिक घटकांनी इतिहासाला कसे वळण लावले किंवा प्राचीन भारत घडण्यामध्ये भौगोलिक घटकांनी कोणती भूमिका पार पाडली याचे स्पष्टीकरण देणे आवश्यक आहे. भारताची भौगोलिक विविधता, नदी प्रणाली इ. घटकांमुळे पूर्वेतिहासिक काळापासून भारताच्या कृषी, व्यापार, संस्कृती, धार्मिक श्रद्धा आणि उपासना पद्धती यांना कशाप्रकारे प्रभावित केले याचे विवेचन करणे अपेक्षित आहे.
प्राचीन काळातील वसतिस्थाने
हिमालयाचा पायथा : शस्त्रे बनविण्यासाठी योग्य असा दगड उपलब्ध असणे. या प्रदेशातील नद्या सहज पार करणे शक्य होते. जवळच्या जंगलात शिकार करणे शक्य होते. परिणामी पूर्वेतिहासिक काळातील बहुतांश मानवी वसतीस्थाने ही या प्रदेशात आढळतात.
हिमालय पर्वत : या पर्वतामुळे नैसर्गिक, वातावरणीय आणि राजकीय सीमा निश्चित केली. मान्सून वारे अडल्याने उत्तर भारतात निश्चित पर्जन्यमान उपलब्ध झाले. हिमालयामुळे बारमाही नद्या आढळून येतात. यामुळे सिंधू-गंगा खोऱ्यात समृद्ध शेती निर्माण झाली. यातूनच नंद, मगध, मौर्य अशा साम्राज्याचा उदय झाला. हिमालयाने राजकीय सीमा निश्चित केल्याने विशिष्ट भौगोलिक एकत्व निर्माण झाले. यातून एक विशिष्ट प्रकारची उत्तर भारतीय संस्कृती निर्माण झाली. हिमालयामुळे येथील प्रदेशाला एक नैसर्गिक संरक्षक भिंत मिळाली.
खिंडी : भारतात झालेली सर्व स्थलांतरे आणि आक्रमणे (पर्शियन, ग्रीक, तुर्क, मुघल, अफगाण) ही वायव्य भारतातील खैबरखिंड, बोलन खिंड या खिंडींमधून झाली. परिणामी उत्तर भारतात एक संमिश्र आणि वैविध्य स्वरूपाची विशिष्ट संस्कृती निर्माण झाली. या खिंडीमुळे भारतीय उपखंडाचे मध्य आशिया आणि युरोपशी व्यापारी संबंध प्रस्थापित झाले. या खिंडीच्या मार्गांवर अनेक व्यापारी नगरे उदयाला आली. याच खिंडींमधून अनेक परकीय प्रवासी भारतात आले. भारतातून बौद्ध धर्म चीनमध्ये पोहचला. चीनी भिख्कू भारतात आले आणि त्यांनी भारतीय संस्कृतीत मोलाची भर घातली.
खनिज संसाधने : दक्षिण बिहार, कर्नाटक आणि पूर्व मध्य प्रदेश या प्रदेशात लोहाची खनिजे मोठ्या प्रमाणात आढळत होती. लोह वितळवून पोलाद निर्मितीचे तंत्रज्ञान अवगत झाल्यानंतर त्याच्या मदतीने जंगल साफ करणे, शेतीसाठी लोखंडी नांगर वापरणे आणि प्रभावी शस्त्रे निर्माण करणे सहज शक्य झाले. मगधचे साम्राज्य दक्षिण बिहारच्या प्रदेशात उदयाला आले, हा निव्वळ योगायोग नव्हता.
दक्षिण-उत्तर विभागणी : नद्या, पर्वत, डोंगररांगा आणि वने यांनी प्राचीन भारतातील राजकीय आणि सांस्कृतिक सीमा निश्चित केल्या. यामुळे भारतात त्या-त्या भौगोलिक प्रदेशाची विशिष्ट चेहरा असणारी संस्कृती, भाषा आणि समाजरचना विकसित झाली. उदा. विंध्य पर्वताने भारतीय उपखंडाचे उत्तर आणि दक्षिण असे दोन भाग केले. यामुळे इंडो आर्यन भाषा गट आणि द्रविड भाषा गट निर्माण झाला. प्राचीन काळातील उत्तर भारतीय सत्तांना क्वचितच दक्षिणी सत्तांवर विजय मिळवता आला.
ईशान्य भारत: जंगल आणि टेकड्यांनी वेढलेला ईशान्य भारत बंगाल आणि उत्तर भारतापासून वेगळा भौगोलिक प्रदेश ठरला. परिणामी त्या प्रदेशाची स्वत:ची संस्कृती, भाषा, समाजरचना, धार्मिक श्रद्धा आणि उपासना पद्धती विकसित झाली.
दक्षिण भारत एक वेगळी ओळख : दक्षिण भारतात अनेक नद्या असल्याने एक व्यापक आणि विस्तृत साम्राज्य उभे राहू शकले नाही. भौगोलिक विभाजन हे एक प्रकारे राजकीय विभाजन ठरले. त्यामुळे दक्षिण भारतात अधिक वैविध्यपूर्ण अशी संस्कृती विकसित झाली जी त्या-त्या भौगोलिक प्रदेशापुरती मर्यादित होती. तिची विशिष्ट अशी पेहराव पद्धती, खाद्या संस्कृती, धार्मिक उपासना पद्धती निर्माण झाली. दीर्घ समुद्रकिनारा लाभल्याने दक्षिण भारतात सागरी व्यापारी संबंध प्रस्थापित होण्यास मदत झाली. मुझारीस आणि अरीकामेडू यासारखी व्यापारी बंदरे विकसित झाली. कालांतराने या शहरांना राजधानीचा दर्जा प्राप्त झाला. सातवाहन, पल्लव, चोल यांच्या समृध्दीमध्ये बंदरांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.
व्यापार : भारताच्या भौगोलिक स्थानामुळे भारत हा मसाल्यांच्या व्यापारातील एक महत्त्वाचे स्थान म्हणून विकसित झाला. काळी मिरी (जिला यवनप्रिया म्हणजेच ग्रीकांना प्रिय असणारी असे म्हटले जाई.), वेलची, दालचिनी या भारतीय मसाल्याच्या पदार्थांना युरोपमध्ये प्रचंड मागणी होती. यामुळे भारताचा भूमध्य सागरामार्गे व्यापारी संबंध प्रस्थापित झाला. भारताच्या आर्थिक समृध्दीमध्ये या मसाल्याच्या पदार्थांच्या व्यापाराने मोलाची भूमिका बजावली.
धार्मिक संकल्पना : नद्या, पर्वत, जंगल यामधून पावित्र्य असणारी भौगोलिक ठिकाणे, तीर्थस्थळे, संगमस्थाने या संकल्पना विकसित झाल्या. या भौगोलिक ठिकाणांना धार्मिक महत्त्व प्राप्त झाले. उदा. बनारस, केदारनाथ, भीमाशंकर. म्हणजेच भौगोलिक घटकांनी एक प्रकारे धार्मिक उपासना पद्धतींना वळण लावले.
अशा प्रकारे, प्राचीन भारत समजून घेताना भौगोलिक घटक विचारात घेतल्यास तो जास्त सखोल समजून घेता येतो. याच भौगोलिक घटकांनी भारतीय अस्मिता, इतिहास, संस्कृती यांना घडवले आहे. एक प्राचीन संस्कृती, व्यापाराचे केंद्र, समृद्ध विविधता असणारी एक प्राचीन सभ्यता घडण्यामागील भौगोलिक घटकांचे असणारे महत्त्व आणि भूमिका मोलाची आहे.
याप्रकारे आपण इतिहास विषयाच्या प्रश्नाचे नमुना उत्तर तयार करू शकतो. ही नमुना उत्तरे एक प्रकारे दिशादर्शक ठरतात. आपण वाचलेली माहिती दिलेल्या वेळेत, दिलेल्या शब्दमर्यादेत लिहून काढणे, उत्तराची मांडणी करणे, ते करताना त्यामध्ये एक प्रवाहीपणा कायम ठेवणे हे विद्यार्थ्यांसाठी एक आव्हान असते. हे आव्हान पेलण्यासाठी पूर्वीच्या प्रश्नांची याप्रकारे आदर्श उत्तरे बनवून ठेवण्याचा सराव करावा. पुढच्या लेखात आपण उर्वरित प्रश्नांची नमुना उत्तरे लिहिण्याचा सराव करून पाहूया.