वृषाली धोंगडी
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
मागील लेखातून आपण प्रवाळ परिसंस्था म्हणजे काय? याबाबत माहिती घेतली. या लेखातून आपण परिसंस्थेच्या प्रकारांबाबत जाणून घेऊया.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण : प्रवाळ परिसंस्था (कोरल रीफ)
१. जलीय परिसंस्था :
या परिसंस्थेत मुख्य निवासस्थान म्हणून पाण्याचा समावेश होतो. जलीय परिसंस्थेचे दोन प्रकार पडतात. १) लोटिक ( Lotic ) म्हणजेच नदीप्रमाणे हलणारी. आणि २) लेंटिक ( Lentic ) म्हणजेच तलावासारखे स्थिर. लोटिक परिसंस्थेत गोड्या पाण्याचा प्रवाह, झरे इत्यादींचा समावेश होतो. तसेच या परिसंस्थेतील क्षारता ५ ppt पेक्षा कमी असते. तर लेंटिक परिसंस्थेत तलाव, तळं इत्यादींचा समावेश होतो.
२) पाणथळ परिसंस्था –
ही परिसंस्था जमीन आणि पाण्याच्या अधिवासांदरम्यानची (पूर मैदाने, किनारी इ.) परिसंस्था आहे. हा एक भूभाग आहे, जो कायमस्वरूपी किंवा हंगामी पाण्याने भरलेला असतो. पाणथळ परिसंस्थांमध्ये किनारी आणि दलदलीच्या जंगलांचा समावेश होतो. हे मुख्यतः व्हिसलिंग पाइन्स, खारफुटीच्या खजूर, तळवे आणि इतर वनस्पतींनी बनलेले असतात. अंदमान आणि निकोबार बेटांवर तसेच गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा डेल्टामध्ये किनारी आणि दलदलीच्या परिसंस्था आढळतात. तलाव आणि प्रवाहांच्या काठावर आपल्याला गवत वाढताना दिसते. अर्धजलीय वनस्पती/खारफुटी वने दलदलीच्या वातावरणात वाढतात. कॅटटेल, सेज, गवत आणि स्फॅग्नम ही मोनोकोट वनस्पती येथे उगवतात. लाल मॅपलची झाडे आणि गुलाबी ओकची झाडेदेखील येथे बघायला मिळतात.
३) बोग (bogs ) परिसंस्था
ही एक प्रकारची भूस्वरूप परिसंस्था आहे, जेथे आम्लयुक्त पीट (अंशतः विघटित झालेली वनस्पती) पोषक नसलेल्या स्थिर पाण्यासोबत जमा होते. याचे भूरूप घुमटासारखे बनलेले असते. हे कार्बन सिंक म्हणून काम करतात. त्यातील बहुतांश पाणी पावसापासून मिळवलेले असते.
फर्न : हे भूजल आणि पाऊस या दोन्हींद्वारे पोषित असतात. हे उतारावर, सपाट क्षेत्रावर किंवा बुडविण्याच्या जागेवर वसलेले असतात आणि सामान्यत: खनिजांनी समृद्ध असतात. फर्न जंगलांची काही प्रसिद्ध उदाहरणे आहेत- सदर्न मेडेनहेअर फर्न (एडियंटम कॅपिलस-वेनेरिस), जायंट फर्न (एंजिओप्टेरिस इव्हेक्टा), बास्केट फर्न (ड्रायनेरिया रिगिडुला), हार्ट्स-टंग फर्न (एस्प्लेनियम स्कोलोपेन्ड्रिअम), लेडी फर्न (एथिरियम फिलिक्स-फेमिना)
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण अवनती म्हणजे काय?
४) सागरी परिसंस्था :
पृथ्वीचा जवळजवळ ३/४ भाग महासागरांनी व्यापलेला आहे. या परिसंस्थेत महासागर आणि किनारी दोन्ही परिसंस्था समाविष्ट आहेत. या अधिवासात क्षारता ३५ ppt (90 टक्के सोडियम क्लोराईड) पेक्षा जास्त आहे. (उदा – कोस्टल बे, खाड्या आणि भरती-ओहोटीचे दलदलीचे खोरे). समुद्राच्या खोऱ्यात समुद्राचे खारे पाणी आणि नद्यांचे गोडे पाणी भरतीच्या कृतीमुळे एकत्र येते. परिसंस्थेच्या परिभाषेत नदी किंवा समुद्राशी तुलना केल्यास, खाड्या जास्त उत्पादनक्षम असतात. खारफुटी वने आणि कोरल रीफदेखील त्याचाच भाग आहेत.
मागील लेखातून आपण प्रवाळ परिसंस्था म्हणजे काय? याबाबत माहिती घेतली. या लेखातून आपण परिसंस्थेच्या प्रकारांबाबत जाणून घेऊया.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण : प्रवाळ परिसंस्था (कोरल रीफ)
१. जलीय परिसंस्था :
या परिसंस्थेत मुख्य निवासस्थान म्हणून पाण्याचा समावेश होतो. जलीय परिसंस्थेचे दोन प्रकार पडतात. १) लोटिक ( Lotic ) म्हणजेच नदीप्रमाणे हलणारी. आणि २) लेंटिक ( Lentic ) म्हणजेच तलावासारखे स्थिर. लोटिक परिसंस्थेत गोड्या पाण्याचा प्रवाह, झरे इत्यादींचा समावेश होतो. तसेच या परिसंस्थेतील क्षारता ५ ppt पेक्षा कमी असते. तर लेंटिक परिसंस्थेत तलाव, तळं इत्यादींचा समावेश होतो.
२) पाणथळ परिसंस्था –
ही परिसंस्था जमीन आणि पाण्याच्या अधिवासांदरम्यानची (पूर मैदाने, किनारी इ.) परिसंस्था आहे. हा एक भूभाग आहे, जो कायमस्वरूपी किंवा हंगामी पाण्याने भरलेला असतो. पाणथळ परिसंस्थांमध्ये किनारी आणि दलदलीच्या जंगलांचा समावेश होतो. हे मुख्यतः व्हिसलिंग पाइन्स, खारफुटीच्या खजूर, तळवे आणि इतर वनस्पतींनी बनलेले असतात. अंदमान आणि निकोबार बेटांवर तसेच गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा डेल्टामध्ये किनारी आणि दलदलीच्या परिसंस्था आढळतात. तलाव आणि प्रवाहांच्या काठावर आपल्याला गवत वाढताना दिसते. अर्धजलीय वनस्पती/खारफुटी वने दलदलीच्या वातावरणात वाढतात. कॅटटेल, सेज, गवत आणि स्फॅग्नम ही मोनोकोट वनस्पती येथे उगवतात. लाल मॅपलची झाडे आणि गुलाबी ओकची झाडेदेखील येथे बघायला मिळतात.
३) बोग (bogs ) परिसंस्था
ही एक प्रकारची भूस्वरूप परिसंस्था आहे, जेथे आम्लयुक्त पीट (अंशतः विघटित झालेली वनस्पती) पोषक नसलेल्या स्थिर पाण्यासोबत जमा होते. याचे भूरूप घुमटासारखे बनलेले असते. हे कार्बन सिंक म्हणून काम करतात. त्यातील बहुतांश पाणी पावसापासून मिळवलेले असते.
फर्न : हे भूजल आणि पाऊस या दोन्हींद्वारे पोषित असतात. हे उतारावर, सपाट क्षेत्रावर किंवा बुडविण्याच्या जागेवर वसलेले असतात आणि सामान्यत: खनिजांनी समृद्ध असतात. फर्न जंगलांची काही प्रसिद्ध उदाहरणे आहेत- सदर्न मेडेनहेअर फर्न (एडियंटम कॅपिलस-वेनेरिस), जायंट फर्न (एंजिओप्टेरिस इव्हेक्टा), बास्केट फर्न (ड्रायनेरिया रिगिडुला), हार्ट्स-टंग फर्न (एस्प्लेनियम स्कोलोपेन्ड्रिअम), लेडी फर्न (एथिरियम फिलिक्स-फेमिना)
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण अवनती म्हणजे काय?
४) सागरी परिसंस्था :
पृथ्वीचा जवळजवळ ३/४ भाग महासागरांनी व्यापलेला आहे. या परिसंस्थेत महासागर आणि किनारी दोन्ही परिसंस्था समाविष्ट आहेत. या अधिवासात क्षारता ३५ ppt (90 टक्के सोडियम क्लोराईड) पेक्षा जास्त आहे. (उदा – कोस्टल बे, खाड्या आणि भरती-ओहोटीचे दलदलीचे खोरे). समुद्राच्या खोऱ्यात समुद्राचे खारे पाणी आणि नद्यांचे गोडे पाणी भरतीच्या कृतीमुळे एकत्र येते. परिसंस्थेच्या परिभाषेत नदी किंवा समुद्राशी तुलना केल्यास, खाड्या जास्त उत्पादनक्षम असतात. खारफुटी वने आणि कोरल रीफदेखील त्याचाच भाग आहेत.
