वृषाली धोंगडी
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
मागील लेखातून आपण पाणथळ परिसंस्था आणि जलीय परिसंस्था याबाबत माहिती घेतली. या लेखातून आपण स्थलीय परिसंस्था, वन परिसंस्था, गवताळ भूमी परिसंस्था व पर्वतीय परिसंस्थांबाबत जाणून घेऊ या …
हेही वाचा – UPSC- MPSC : पर्यावरण : परिसंस्थेचे प्रकार भाग – १
स्थलीय परिसंस्था :
पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा अंदाजे १४८ दशलक्ष चौरस किमी भूपृष्ठीय परिसंस्थांनी व्यापला आहे. या परिसंस्था बर्फाळ ध्रुवीय प्रदेश, उष्ण कटिबंधीय वाळवंट, समृद्ध समशीतोष्ण व उष्ण कटिबंधीय वर्षावनांसह विस्तृत अधिवास व्यापतात. परिसंस्था त्यांच्या भौगोलिक स्थानानुसार स्थलीय (जमीन इको सिस्टीम) आणि नॉन-टेरेस्ट्रियल (जलीय इको सिस्टीम) श्रेणींमध्ये विभागल्या जातात. मागच्या लेखात आपण जलीय परिसंस्थांचे प्रकार पहिले आहेतच. स्थलीय परिसंस्थांमध्ये वाळवंट, जंगल, गवताळ प्रदेश, तैगा व टुंड्रा या परिसंस्था येतात. पाण्याचे कमी प्रमाण या परिसंस्थांना जलीय परिसंस्थांपासून वेगळे करते. याशिवाय स्थलीय परिसंस्थांमध्ये सामान्यत: हंगामी व दैनंदिन हवामान, तसेच तापमानात चढ-उतार होतात. त्याशिवाय जलीय परिसंस्थांपेक्षा स्थलीय परिसंस्थांमध्ये प्रकाशाची उपलब्धता काहीशी जास्त असते. याचे कारण म्हणजे जमिनीतील हवामान पाण्यापेक्षा तुलनेने अधिक पारदर्शक आहे. स्थलीय परिसंस्थेमध्ये विविध भौगोलिक क्षेत्रांमध्ये वितरित झालेल्या विविध परिसंस्थांचा समावेश होतो.
वन परिसंस्था :
वन परिसंस्था ही एक अशी परिसंस्था आहे; जिथे अनेक जीव पर्यावरणाच्या अजैविक घटकांसह एकत्र राहतात. या परिसंस्थेत खूप भिन्न वनस्पती आणि प्राणी असतात. याचा सामान्यतः अर्थ असा होतो, की वन परिसंस्थेमध्ये अजैविक घटकांसह राहणाऱ्या जैविक सजीवांची उच्च घनता असते. वन परिसंस्थेमध्ये सामान्यतः विविध वनस्पती, सूक्ष्म जीव, प्राणी आणि इतर प्रजाती समाविष्ट असतात. या परिसंस्था लक्षणीय कार्बन सिंक म्हणून कार्य करतात आणि पृथ्वीचे एकूण तापमान नियंत्रित व संतुलित करण्यात भाग घेतात. वन परिसंस्थेतील बदल संपूर्ण पर्यावरणीय संतुलनावर परिणाम करतात. जंगले सामान्यतः उष्ण कटिबंधीय पानझडी जंगले, उष्ण कटिबंधीय सदाहरित जंगले, समशीतोष्ण पानझडी जंगले, समशीतोष्ण जंगले व तैगामध्ये वर्गीकृत आहेत.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण अवनती म्हणजे काय?
गवताळ भूमी परिसंस्था
पृथ्वीवर उष्ण आणि समशीतोष्ण कटिबंधांत निसर्तःच गवताने आच्छादलेली भूमी आहे. याचा अर्थ या परिसंस्थेतील गवत ही प्राथमिक वनस्पती आहे. या परिसंस्थांना गवताळ भूमी परिसंस्था म्हणतात. गवताळ प्रदेश परिसंस्था सामान्यतः जागतिक स्तरावर उष्ण कटिबंधीय आणि समशीतोष्ण अशा दोन्ही प्रदेशांमध्ये स्थित आहेत; तथापि त्यांच्यात भिन्न भिन्नता आहेत. या परिसंस्थेच्या उदाहरणांमध्ये सवाना गवताळ प्रदेश आणि समशीतोष्ण स्टेप्पी गवताळ प्रदेशांचा समावेश होतो. पृथ्वीवरील एकूण भूक्षेत्रापैकी २४ टक्के भूक्षेत्रावर गवताळ प्रदेश आहेत. येथे विविध चरणारे प्राणी, कीटक व शाकाहारी प्राणी आढळतात.
माउंटन इको सिस्टीम / पर्वतीय परिसंस्था
नावाप्रमाणेच पर्वतीय परिसंस्था ही पर्वतीय प्रदेशांद्वारे वैशिष्ट्यिकृत आहे; जेथे हवामान सामान्यतः थंड आणि पाऊस कमी असतो. या हवामानबदलांमुळे या परिसंस्थांमध्ये विविध प्रकारचे अधिवास आहेत; जेथे विविध प्राणी आणि वनस्पतींच्या प्रजाती आढळतात. डोंगराळ प्रदेशातील उंचीच्या भागात थंड आणि कठोर हवामान असते. त्यामुळेच या परिसंस्थांमध्ये केवळ अल्पाइन वनस्पती आढळतात. या इको सिस्टीममध्ये आढळणाऱ्या प्राण्यांना थंड हवामानापासून संरक्षण करण्यासाठी जाड फर कोट असतो. याशिवाय पर्वतांच्या खालच्या उतारावर प्रामुख्याने शंकूच्या आकाराची झाडे आढळतात. पर्वतीय परिसंस्थेच्या उदाहरणांमध्ये आर्क्टिक प्रदेशातील पर्वतशिखरांचाही समावेश होतो. हे पर्वत बहुतेक वर्षभर बर्फाने झाकलेले असतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण : गवताळ प्रदेश परिसंस्था
वाळवंट परिसंस्था
वाळवंट परिसंस्था जगभरात अस्तित्वात आहेत आणि सुमारे एकूण क्षेत्राच्या १७ टक्के क्षेत्र व्यापतात. वाळवंट म्हणजे जेथे वार्षिक पर्जन्यमान साधारणपणे २५ मिमीपेक्षा कमी मोजले जाते. कमी झाडे आणि वाळूची जमीन यामुळे या परिसंस्थांमध्ये सूर्यप्रकाश तीव्र होतो. म्हणूनच या परिसंस्थांमध्ये कमालीचे उच्च तापमान आणि पाण्याची उपलब्धता कमी असते. मात्र, वाळवंटातील दिवसाच्या तुलनेत रात्री खूप थंड वातावरण असते. वाळवंटातील परिसंस्थेमध्ये अद्वितीय वनस्पती आणि प्राण्यांची जैवविविधता आहे. काटेरी वनस्पती (xerophytic plants) येथे आपल्याला पाहायला मिळतात. ही झाडे कमी पाण्यामध्ये वाढतात आणि त्यांच्या पानांमध्ये आणि देठांमध्ये ते साठवतात. उदाहरणार्थ, काटेरी पाने असलेला कॅक्टस ही एक प्रकारची वाळवंटी वनस्पती आहे. वाळवंटात आढळणारे प्राणी म्हणजे उंट, सरपटणारे प्राणी, विविध प्रकारचे कीटक व पक्षी.
मागील लेखातून आपण पाणथळ परिसंस्था आणि जलीय परिसंस्था याबाबत माहिती घेतली. या लेखातून आपण स्थलीय परिसंस्था, वन परिसंस्था, गवताळ भूमी परिसंस्था व पर्वतीय परिसंस्थांबाबत जाणून घेऊ या …
हेही वाचा – UPSC- MPSC : पर्यावरण : परिसंस्थेचे प्रकार भाग – १
स्थलीय परिसंस्था :
पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा अंदाजे १४८ दशलक्ष चौरस किमी भूपृष्ठीय परिसंस्थांनी व्यापला आहे. या परिसंस्था बर्फाळ ध्रुवीय प्रदेश, उष्ण कटिबंधीय वाळवंट, समृद्ध समशीतोष्ण व उष्ण कटिबंधीय वर्षावनांसह विस्तृत अधिवास व्यापतात. परिसंस्था त्यांच्या भौगोलिक स्थानानुसार स्थलीय (जमीन इको सिस्टीम) आणि नॉन-टेरेस्ट्रियल (जलीय इको सिस्टीम) श्रेणींमध्ये विभागल्या जातात. मागच्या लेखात आपण जलीय परिसंस्थांचे प्रकार पहिले आहेतच. स्थलीय परिसंस्थांमध्ये वाळवंट, जंगल, गवताळ प्रदेश, तैगा व टुंड्रा या परिसंस्था येतात. पाण्याचे कमी प्रमाण या परिसंस्थांना जलीय परिसंस्थांपासून वेगळे करते. याशिवाय स्थलीय परिसंस्थांमध्ये सामान्यत: हंगामी व दैनंदिन हवामान, तसेच तापमानात चढ-उतार होतात. त्याशिवाय जलीय परिसंस्थांपेक्षा स्थलीय परिसंस्थांमध्ये प्रकाशाची उपलब्धता काहीशी जास्त असते. याचे कारण म्हणजे जमिनीतील हवामान पाण्यापेक्षा तुलनेने अधिक पारदर्शक आहे. स्थलीय परिसंस्थेमध्ये विविध भौगोलिक क्षेत्रांमध्ये वितरित झालेल्या विविध परिसंस्थांचा समावेश होतो.
वन परिसंस्था :
वन परिसंस्था ही एक अशी परिसंस्था आहे; जिथे अनेक जीव पर्यावरणाच्या अजैविक घटकांसह एकत्र राहतात. या परिसंस्थेत खूप भिन्न वनस्पती आणि प्राणी असतात. याचा सामान्यतः अर्थ असा होतो, की वन परिसंस्थेमध्ये अजैविक घटकांसह राहणाऱ्या जैविक सजीवांची उच्च घनता असते. वन परिसंस्थेमध्ये सामान्यतः विविध वनस्पती, सूक्ष्म जीव, प्राणी आणि इतर प्रजाती समाविष्ट असतात. या परिसंस्था लक्षणीय कार्बन सिंक म्हणून कार्य करतात आणि पृथ्वीचे एकूण तापमान नियंत्रित व संतुलित करण्यात भाग घेतात. वन परिसंस्थेतील बदल संपूर्ण पर्यावरणीय संतुलनावर परिणाम करतात. जंगले सामान्यतः उष्ण कटिबंधीय पानझडी जंगले, उष्ण कटिबंधीय सदाहरित जंगले, समशीतोष्ण पानझडी जंगले, समशीतोष्ण जंगले व तैगामध्ये वर्गीकृत आहेत.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण अवनती म्हणजे काय?
गवताळ भूमी परिसंस्था
पृथ्वीवर उष्ण आणि समशीतोष्ण कटिबंधांत निसर्तःच गवताने आच्छादलेली भूमी आहे. याचा अर्थ या परिसंस्थेतील गवत ही प्राथमिक वनस्पती आहे. या परिसंस्थांना गवताळ भूमी परिसंस्था म्हणतात. गवताळ प्रदेश परिसंस्था सामान्यतः जागतिक स्तरावर उष्ण कटिबंधीय आणि समशीतोष्ण अशा दोन्ही प्रदेशांमध्ये स्थित आहेत; तथापि त्यांच्यात भिन्न भिन्नता आहेत. या परिसंस्थेच्या उदाहरणांमध्ये सवाना गवताळ प्रदेश आणि समशीतोष्ण स्टेप्पी गवताळ प्रदेशांचा समावेश होतो. पृथ्वीवरील एकूण भूक्षेत्रापैकी २४ टक्के भूक्षेत्रावर गवताळ प्रदेश आहेत. येथे विविध चरणारे प्राणी, कीटक व शाकाहारी प्राणी आढळतात.
माउंटन इको सिस्टीम / पर्वतीय परिसंस्था
नावाप्रमाणेच पर्वतीय परिसंस्था ही पर्वतीय प्रदेशांद्वारे वैशिष्ट्यिकृत आहे; जेथे हवामान सामान्यतः थंड आणि पाऊस कमी असतो. या हवामानबदलांमुळे या परिसंस्थांमध्ये विविध प्रकारचे अधिवास आहेत; जेथे विविध प्राणी आणि वनस्पतींच्या प्रजाती आढळतात. डोंगराळ प्रदेशातील उंचीच्या भागात थंड आणि कठोर हवामान असते. त्यामुळेच या परिसंस्थांमध्ये केवळ अल्पाइन वनस्पती आढळतात. या इको सिस्टीममध्ये आढळणाऱ्या प्राण्यांना थंड हवामानापासून संरक्षण करण्यासाठी जाड फर कोट असतो. याशिवाय पर्वतांच्या खालच्या उतारावर प्रामुख्याने शंकूच्या आकाराची झाडे आढळतात. पर्वतीय परिसंस्थेच्या उदाहरणांमध्ये आर्क्टिक प्रदेशातील पर्वतशिखरांचाही समावेश होतो. हे पर्वत बहुतेक वर्षभर बर्फाने झाकलेले असतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण : गवताळ प्रदेश परिसंस्था
वाळवंट परिसंस्था
वाळवंट परिसंस्था जगभरात अस्तित्वात आहेत आणि सुमारे एकूण क्षेत्राच्या १७ टक्के क्षेत्र व्यापतात. वाळवंट म्हणजे जेथे वार्षिक पर्जन्यमान साधारणपणे २५ मिमीपेक्षा कमी मोजले जाते. कमी झाडे आणि वाळूची जमीन यामुळे या परिसंस्थांमध्ये सूर्यप्रकाश तीव्र होतो. म्हणूनच या परिसंस्थांमध्ये कमालीचे उच्च तापमान आणि पाण्याची उपलब्धता कमी असते. मात्र, वाळवंटातील दिवसाच्या तुलनेत रात्री खूप थंड वातावरण असते. वाळवंटातील परिसंस्थेमध्ये अद्वितीय वनस्पती आणि प्राण्यांची जैवविविधता आहे. काटेरी वनस्पती (xerophytic plants) येथे आपल्याला पाहायला मिळतात. ही झाडे कमी पाण्यामध्ये वाढतात आणि त्यांच्या पानांमध्ये आणि देठांमध्ये ते साठवतात. उदाहरणार्थ, काटेरी पाने असलेला कॅक्टस ही एक प्रकारची वाळवंटी वनस्पती आहे. वाळवंटात आढळणारे प्राणी म्हणजे उंट, सरपटणारे प्राणी, विविध प्रकारचे कीटक व पक्षी.
