सागर भस्मे
मागील लेखातून आपण आशिया आणि उत्तर अमेरिका खंडाविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण आफ्रिका खंडाविषयी सविस्तर माहिती घेऊ. प्रामुख्याने उष्ण कटिबंधात असलेला आफ्रिका हा आशियानंतरचा दुसरा सर्वांत मोठा खंड आहे. डेव्हिड लिव्हिंगस्टोन आणि एच. एम. स्टॅनली हे आफ्रिकेच्या आतील भागाचे अन्वेषण करणारे पहिले शोधक होते. त्यांनी त्याला ‘अंधार खंड’ म्हणून घोषित केले. आफ्रिका खंड हे विषुववृत्ताच्या दोन्ही बाजूंना पसरलेले आहे.
आफ्रिकेत विविध भौगोलिक प्रदेश दिसून येतात.
उत्तर आणि दक्षिण असे दोन्ही उष्ण कटिबंध सामावणारे आफ्रिका हे एकमेव खंड आहे. पृथ्वीवरील इतर कोणत्याही खंडापेक्षा या खंडात जास्त म्हणजे ५३ देश आहेत. पृथ्वीतलावरील एकूण जमिनीच्या २०.४ टक्के जमीन या खंडात येते. आफ्रिका हा अनेक संस्कृतींचा देश आहे आणि शेकडो वांशिक गटांचे समूह येथे आहेत. आफ्रिकेतील लोक एक हजारपेक्षा जास्त भाषा बोलतात. आफ्रिका खंडातील एकूण ५३ देशांमध्ये संपूर्ण जगाच्या प्रमाणात १७.८९ टक्के लोकसंख्या वास्तव्य करते.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : आशिया खंड; भौगोलिक स्थान, क्षेत्रफळ, लोकसंख्या अन् हवामान
आफ्रिका खंडातील देश
मलावी, अल्जेरिया, नायजर, नायजेरिया, दक्षिण आफ्रिका, माली, लिबिया, ट्युनिशिया, इजिप्त, वेस्टर्न सहारा, गयाना, तंजानिया, केण्या, रवांडा, युगांडा, नामिबिया जिमबॉम्बे, मोझांबिक, मादागास्कर, सेशेल्स, सोमालिया, काँगो, चाड, झांबिया, इक्वेटोरियल गिनी, झेरे, गबोन, साओ टोमे व प्रिन्सिप, सुदान, दक्षिण सुदान, बोत्स्वाना, लेसोठो, स्वाजीलँड, बेनिन, घाना, टोगो, सिएरा लियोन, सेनेगल, मौरीतानिया, गांबिया, अंगोला, कॅमेरून, रिउनियन बेट इत्यादी.
आफ्रिका खंडातील पर्वतरांगा
१) अॅटलस पर्वत : ही पर्वतीय प्रणाली दक्षिण-पश्चिम मोरोक्कोपासून भूमध्य सागरी किनारपट्टीपासून ट्युनिशियाच्या पूर्वेकडे जाते. त्यात उच्च अॅटलस, मिडल अॅटलस व मेरीटाइम अॅटलस यांसारख्या अनेक लहान श्रेणी समाविष्ट आहेत. पश्चिम मोरोक्कोमधील माउंट तोबकल हे सर्वोच्च शिखर १३,६७१ फूट (४,१६७ मीटर) आहे.
२) इथिओपियन हाईलँड्स : इथिओपिया हाईलँड्स इथिओपिया, एरिट्रिया (ज्याला कधी कधी एरिट्रियन हाईलँड्स म्हणून संबोधले जाते) आणि हॉर्न ऑफ आफ्रिकेतील उत्तर सोमालियामधील पर्वतांचा एक खडबडीत समूह आहे. इथिओपियन हाईलँड्स संपूर्ण खंडात त्याच्या उंचीचे सर्वांत मोठे क्षेत्र बनवतात; ज्याचा पृष्ठभाग १,५०० मीटर उंच येतो; तर शिखरे ४,५५० मीटरपर्यंत उंचीवर पोहोचतात. कधी कधी त्याला त्याच्या उंची आणि मोठ्या क्षेत्रासाठी आफ्रिकेचे छप्पर म्हणून संबोधले जाते.
३) ग्रेट रिफ्ट व्हॅली : पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील ही एक खोल दरी आहे; जी अंदाजे ४,००० मैल (६,४०० किमी) लांब असलेली व मध्य पूर्वेतील जॉर्डनजवळील लाल समुद्राच्या क्षेत्रापासून दक्षिणेकडे आफ्रिकन देश मोझांबिकपर्यंत पसरलेली आहे. थोडक्यात ही शतकानुशतके पूर्वी झालेल्या प्रचंड ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे झालेल्या भूवैज्ञानिक घडामोडींची मालिका आहे; ज्याला आपण इथिओपियन हाईलँड्स म्हणतो. त्याच्या संपूर्ण लांबीच्या बाजूने लंबदुर्ग, पर्वतरांगा, खडबडीत दरी आणि खूप खोल तलावांची मालिका तयार झालेली आहे. रिफ्ट व्हॅलीला लागून आफ्रिकेतील अनेक उंच पर्वत आहेत; ज्यात माउंट किलिमांजारो, माउंट केनिया व माउंट मार्गेरिटा यांचा समावेश आहे.
४) हॉगर पर्वत : याला अहागर, असेही म्हटले जाते. हा मध्य सहारा किंवा दक्षिण अल्जेरियामधील कर्करोगाच्या उष्ण कटिबंधातील एक उंच प्रदेश आहे. तो राजधानी अल्जीयर्सच्या दक्षिणेस सुमारे १,५०० किमी अंतरावर आहे. हा प्रदेश म्हणजे मोठ्या प्रमाणावर असलेले खडकाळ वाळवंट आहे; ज्याची समुद्रसपाटीपासून सरासरी उंची ९०० मीटरपेक्षा जास्त आहे. माउंट तहट या सर्वोच्च शिखराची उंची ३,००३ मीटर आहे.
५) काँगो नदीचे खोरे : काँगो नदीखोरे लोकशाही प्रजासत्ताक आणि शेजारील काँगोच्या लँडस्केपवर पसरलेले आहे. त्याव्यतिरिक्त ते अंगोला, कॅमेरून, मध्य आफ्रिकन प्रजासत्ताक व झांबियामध्ये पसरले आहे. त्यात जगातील सुमारे २० टक्के वर्षा वन (Rain Forest) समाविष्ट आहे. काँगो नदी आफ्रिकेतील दुसरी सर्वांत लांब नदी असून, ती नद्या, उपनद्यांचे मोठे जाळे आहे.
आफ्रिका खंडातील वाळवंट
१) कलहारी वाळवंट : हे सुमारे १,००,००० चौरस मैल (२,५९,००० चौ. किमी) आकाराचे आहे. ह वाळवंट बोत्सवाना, दक्षिण आफ्रिकेचा नैर्ऋत्य प्रदेश व संपूर्ण पश्चिम नामिबियाचा बराचसा भाग व्यापते. वाळवंटाच्या पठारावर कोरड्या नद्या आणि दाट झाडी आहे. या वाळवंटात करास व हूणांसह काही लहान पर्वतरांगा येथे आहेत. नामिबियाच्या सीमेजवळ दक्षिण आफ्रिकेतील कलहारी जेम्सबोक हे राष्ट्रीय उद्यान आहे.
२) नामिब वाळवंट : नामिब हे दक्षिण आफ्रिकेतल्या एका किनारपट्टीवर वसलेले वाळवंट आहे; जे अंगोला, नामिबिया आणि दक्षिण आफ्रिकेच्या अटलांटिक किनारपट्टीवर २,००० किमीपेक्षा जास्त दूर पसरलेले आहे. ते अंगोलातील कारुंजांबा नदीपासून दक्षिणेकडे नामिबिया आणि ऑलिफंट्स नदीपर्यंत गेले आहे. या प्रदेशात वार्षिक पर्जन्यवृष्टी दोन मिमी (०.०७९ इंच)पासून २०० मिमी (७.९ इंच) पर्यंत असते; ज्यामुळे नामिब हे दक्षिण आफ्रिकेतील एकमेव खरे वाळवंट बनते. नामिब हे जगातील सर्वांत जुने वाळवंटही आहे. वाळवंटातील वाळूचे ढिगारे (Sand Dunes) ज्यापैकी काही ३०० मीटर (९८० फूट) उंच आणि ३२ किमी (२०मैल) लांबीचे आहेत. ते चीनमधील बदाईन जारान वाळवंटाच्या ढिगाऱ्यानंतर जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचे मोठे ढिगारे आहेत.
नाईल नदीप्रणाली
नाईल ही सुमारे ४,१६० मैल (६,६९३ किमी) लांबीची जगातील सर्वांत लांब नदी उत्तरेकडे वाहते. व्हिक्टोरिया सरोवराच्या उच्च प्रदेशातून उगम पावून, ती दक्षिण-पूर्व आफ्रिका आणि नंतर भूमध्य समुद्रात वाहून जाते. ही नदीप्रणाली धरणे, रॅपिड्स, नाले, दलदल, उपनद्या व धबधब्यांची मालिका आहे. त्यात अल्बर्ट नाईल, ब्ल्यू नाईल, व्हिक्टोरिया नाईल आणि व्हाइट नाईल यांसह असंख्य (मोठ्या) नद्यांच्या एकंदर प्रणालीचा समावेश होतो. नाईल नदीचे खोरे ११ देश व्यापतात. त्यामध्ये काँगोचे लोकशाही प्रजासत्ताक, टांझानिया, बुरुंडी, रवांडा, युगांडा, केनिया, इथिओपिया, इरिट्रिया, दक्षिण सुदान, सुदान प्रजासत्ताक व इजिप्त या देशांचा समावेश आहे. विशेषतः नाईल हा इजिप्त, सुदान व दक्षिण सुदानचा प्राथमिक जलस्रोत आहे. त्याव्यतिरिक्त नाईल ही आर्थिकदृष्ट्याही महत्त्वाची नदी आहे; जी शेती आणि मासेमारीसाठी पूरक आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : दक्षिण अमेरिका खंड; वैशिष्ट्ये, नदीप्रणाली, वाळवंट अन् पर्वतरांगा
आफ्रिका खंडातील साहेल क्षेत्र
साहेल हा संपूर्णपणे उत्तर मध्यभागी पसरलेला विस्तृत भूभाग आहे. हा आफ्रिकेतील एक जैविक भौगोलिक प्रदेश आहे. त्याच्या दक्षिणेकडील अधिक दमट सुदानियन सवाना आणि उत्तरेकडील कोरडे सहारा वाळवंट यांच्यातील हे संक्रमण क्षेत्र आहे. साहेलमध्ये उष्ण गवताळ प्रदेश आहे आणि तो उत्तर आफ्रिकेच्या दक्षिणेकडील अक्षांशांमध्ये अटलांटिक महासागर आणि लाल समुद्रादरम्यान पसरलेला आहे. भौगोलिकदृष्ट्या उष्ण कटिबंधात असला तरी साहेलमध्ये उष्ण कटिबंधीय हवामान आढळत नाही. येथे वर्षाला फारच कमी म्हणजे ६-८ इंच पाऊस पडतो.
सहारा वाळवंट (Sahara Desert)
आफ्रिका खंडाचा जवळजवळ एक-तृतीयांश भाग व्यापलेले सहारा वाळवंट एकूण आकारमानात अंदाजे ९,०६५,००० चौ. किमी असलेले जगातील सर्वांत मोठे वाळवंट आहे. टोपोग्राफीमध्ये खडक-स्ट्रू मैदाने, वाळूचे ढिगारे व असंख्य वाळूचे समुद्र यांचा समावेश होतो. त्याची उंची समुद्रसपाटीपासून १०० फूट खोल आहे. प्रादेशिक वाळवंटांमध्ये लिबिया, न्युबियन व इजिप्तचे पश्चिम वाळवंट (नाईल नदीच्या पश्चिमेकडील) यांचा समावेश होतो. जवळजवळ पूर्णपणे पाऊस न पडता, काही भूमिगत नद्या अॅटलस पर्वतातून वाहतात; ज्यामुळे विलग ओअॅसेस निर्माण होऊन थोडीफार हिरवळ बघायला मिळते; जी क्वचितच आहे. पूर्वेला नाईल नदीचे पाणी लँडस्केपच्या लहान भागांना पाणी देण्यास मदत करते.
आफ्रिका खंडातील ठळक वैशिष्ट्ये
१) आफ्रिकेतील नायजेरिया देशाला तेल-पामची जमीन संबोधले जाते.
२) टांझानिया हा आफ्रिकेतील सिसलचा सर्वांत मोठा उत्पादक देश आहे.
३) व्हिक्टोरिया हा आफ्रिकेतील सर्वांत मोठा धबधबा आहे.
४) डच वंशाच्या दक्षिण आफ्रिकन शेतकऱ्यांना ‘बोअर’ संबोधले जाते.
