सागर भस्मे
मागील लेखातून आपण भारतीय उपखंडाची निर्मिती आणि भारताच्या भौगोलिक रचनेविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण भारताच्या भूगर्भ रचनेविषयी सविस्तर जाणून घेऊ. भूगर्भीय क्षेत्रे मोठ्या प्रमाणावर भौतिक वैशिष्ट्यांचे पालन करतात. म्हणजे भौगोलिक पृष्ठभागानुसार त्याचे वैशिष्ट्य ठरते. त्यानुसार भारताला तीन प्रदेशांमध्ये विभागले जाते; एक हिमालय आणि त्यांच्याशी संबंधित पर्वतांचा समूह, दुसरे इंडो-गंगा मैदान व तिसरे द्वीपकल्पीय पठार.
या तिन्ही भागांमध्ये आपल्याला वेगवेगळ्या प्रकारचे खडक सापडतात. त्यामध्ये काही खडक ताजमहाल बनवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या संगमरवरासारखे कठोर असतात; तर काही साबणासारखे अत्यंत मऊ असतात. त्यांचा वापर टाल्कम पावडर बनवण्यासाठी केला जातो. मातीचा रंग एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी गेल्यावर बदलतो. कारण- माती वेगवेगळ्या प्रकारच्या खडकांपासून तयार होते. या भिन्नतेच्या कारणांचा तुम्ही कधी विचार केला आहे का? त्यातील बहुतेक भिन्नता खडकांच्या रचनेतील फरकांमुळे उदभवतात.
हेह वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील राज्ये, केंद्रशासित प्रदेश अन् त्यांची निर्मिती
भूगर्भीय रचना (ज्यामध्ये पृथ्वीच्या कवचातील खडकांची मांडणी आणि निक्षेप समाविष्ट आहे) ही जमीन व मातीचे स्वरूप निश्चित करण्यात प्रमुख भूमिका बजावते. तसेच ही रचना पृथ्वीच्या पृष्ठभागाखाली असलेल्या अफाट खनिज संपत्तीबद्दलची माहिती जाणून घेण्यासही मदत करते. त्यामुळेच भूवैज्ञानिक रचनेचा अभ्यास कृषी व औद्योगिक वाढीमध्ये आणि देशाच्या आर्थिक समृद्धीमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो. उदाहरणार्थ- विस्तीर्ण गाळ असलेल्या इंडो-गंगेच्या मैदानात अतिशय सुपीक माती आहे आणि ती शेतीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे. दुसरीकडे द्वीपकल्पीय पठारावरील आग्नेय आणि रूपांतरित खडक, विशेषत: छोटा नागपूर पठार खनिज संसाधनांमध्ये खूप समृद्ध आहेत.
भूवैज्ञानिक रचनेचा अभ्यास हा जमिनीच्या वापराचे नियोजन, वाहतूक व दळणवळण मार्गांचा विकास, सिंचनाची क्षमता वाढवणे, भूजल स्रोतांची गुणवत्ता व प्रमाण निश्चित करणे आणि भूकंप, ज्वालामुखी, भूस्खलन, पूर इत्यादी आपत्ती समजून घेण्यास मदत करतो.
भारताचा भौगोलिक इतिहास
भूवैज्ञानिकदृष्ट्या भारत हे प्री-कॅम्ब्रियन (६०० दशलक्ष वर्षांपूर्वी)पासून अलीकडच्या काळातील वेगवेगळ्या वयोगटांतील वेगवेगळ्या वर्णांच्या खडकांचे एक स्मारकीय असेंब्लीचे प्रतिनिधित्व करते. भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षणाचे अध्यक्ष सर टी. हॉलंड यांनी देशातील खडकप्रणालींचे खालील चार प्रमुख विभागांमध्ये वर्गीकरण केले आहे. १) आर्कियन रॉक सिस्टीम, २) पुराण खडकप्रणाली, ३) द्रविडीयन प्रणाली व ४) आर्यन प्रणाली.
१) आर्कियन रॉक सिस्टीम :
‘आर्कियन’ हा शब्द प्रथम जे. डी. डाना यांनी कॅम्ब्रियन पद्धतीच्या आधीच्या खडकांच्या संरचनेसाठी वापरला होता. अर्थात, आर्कियन खडक हे जगातील सर्वांत जुने खडक आहेत. आर्कियन रॉक सिस्टीममध्ये खालील रॉक गटांचा समावेश होतो.
पुरातन प्रणाली : Gneisses आणि Schists. हे सर्वात जुने खडक आहेत आणि प्री-कॅम्ब्रियन युगात (सुमारे ४०० दशलक्ष वर्षांपूर्वी) पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या वरच्या कवचाच्या थंड आणि कमी घनतेच्या वेळी तयार झालेले हे पहिले खडक होते. ते पूर्णपणे स्फटिक आहेत. सामान्यत: या खडकांची चांगली परिभाषित फोलिएटेड (foliated) रचना असते. भारतीय प्रायद्वीपीय पृष्ठभागाचा दोन-तृतीयांश भाग व्यापणारा सर्वांत सामान्य आर्कियन खडक म्हणजे ग्नीस. हा असा खडक आहे की, ज्याची खनिज रचना ग्रॅनाइट ते गॅब्रोपर्यंत बदलू शकते. स्फटिकासारखे रूपांतरित गाळ आणि जीनेसिक खडक भारताचा मोठा भाग व्यापतात. द्वीपकल्पाचा मध्य आणि दक्षिणेकडील भाग या खडकप्रणालीने व्यापलेला आहे. द्वीपकल्पाच्या ईशान्येला, ते ओडिशा, मेघालय, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड व झारखंडच्या छोटा नागपूर पठारात विस्तृत क्षेत्र व्यापतात.
धारवार प्रणाली : या प्रणालीचे नाव कर्नाटकातील धारवार जिल्ह्यात प्रथम अभ्यासलेल्या खडकांवरून पडले आहे; जेथे असे खडक मुबलक प्रमाणात आढळतात. धारवारांमध्ये गाळाचे आणि आग्नेय उत्पत्तीच्या काही अत्यंत रूपांतरित खडकांचा समावेश होतो. वाडिया यांच्या मते, धारवार प्रणाली ही भारतातील सर्वांत प्राचीन रूपांतरित गाळाची खडकप्रणाली आहे. धारवार प्रणालीतील बहुतेक खडक इतके रूपांतरित आहेत की, ते त्यांच्या आदिम स्वरूपापासून व्यावहारिकदृष्ट्या वेगळे आहेत. धारवार प्रणालीचे प्रमुख खडक हॉर्नब्लेंडे, शिस्ट्स, क्वार्टझाइट्स, फिलाइट्स, स्लेट, स्फटिकासारखे चुनखडी व डोलोमाइट्स आहेत. हे खडक तीन प्रमुख चक्रांमध्ये जमा झाले होते. सर्वांत जुना खडक ३,१०० दशलक्ष वर्षांहून जुना आणि नवीनतम सुमारे २,३०० दशलक्ष वर्षांपूर्वीचा आहे. सुमारे १,००० दशलक्ष वर्षांपूर्वी त्यांचे रूपांतर झाले असावे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतीय उपखंडाची निर्मिती कशी झाली? भारताची भौगोलिक रचना कशी?
२) पुराण खडकप्रणाली (१४००-६०० दशलक्ष वर्षे)
भारतात पुराण हा शब्द प्रो-टेरोझोइकच्या जागी वापरला गेला आहे. त्यात कडप्पा प्रणाली व विंध्य प्रणाली, असे दोन विभाग पडतात.
कडप्पा प्रणाली : आंध्र प्रदेशातील कुड्डापाह जिल्ह्यात या खडकांच्या सर्वांत सामान्य आणि प्रथम अभ्यासाच्या घटनेवरून या निर्मितीला कडप्पा प्रणाली म्हणून ओळखले जाते. कडप्पा प्रणाली धारवाड प्रणालीपासून वेगळी झाली आहे. दक्षिण भारतातील काही भागांमध्ये कडप्पा प्रणालीची जाडी ६,१०० मीटर इतकी आहे. या प्रणालीची सर्वांत व्यापक प्रणाली कुड्डापाह जिल्ह्यात आहे आणि त्यानंतर आंध्र प्रदेशातील कर्नूल जिल्ह्यात आहे. इथे सुमारे ४५,००० चौ.कि.मी.चे क्षेत्रफळ व्यापलेल्या किनार्‍याकडे अनियमित चंद्रकोर आकाराचे अवतल आहे. या प्रणालीचा आणखी एक मोठा विकास छत्तीसगडच्या दक्षिणेकडील भागांमध्ये दंतेवारा, बस्तर, कांकेर, धमतरी, रायपूर, दुर्ग व राजनांदगाव या जिल्ह्यांचा समावेश आहे. झारखंडच्या सिंगभूम जिल्ह्यात ओडिशाच्या कालाहंडी, केओनझार या जिल्ह्यांमध्ये आणि अरावलीच्या मुख्य अक्षासह दिल्ली ते गुजरातमधील इडरपर्यंत काही विशिष्ट ठिकाणी एकूण ५,२०० मीटर जाडीचे काही वेगळे एक्सपोजर आढळतात.
विंध्य प्रणाली (१३००-६०० दशलक्ष वर्षे) : या प्रणालीचे नाव विंध्य पर्वतावरून पडले आहे. या प्रणालीमध्ये पुरातन तळाशी असलेल्या गाळाच्या खडकांचा समावेश आहे. ही वाळूच्या दगडांची एक विशाल स्तरीकृत रचना आहे. शेल आणि चुनखडी, बहुतेकदा चार हजार मीटरपेक्षा जास्त जाड असते. १,००,००० चौरस किमीपेक्षा जास्त क्षेत्र व्यापलेली विंध्य प्रणाली पश्चिम बिहारमधील सासाराम आणि रोहतास ते राजस्थानमधील चित्तोडगडपर्यंत पसरलेली आहे. बुंदेलखंडमधील मध्यवर्ती भागाचा अपवाद वगळता या पट्ट्यात ही प्रणाली आहे. या पट्ट्याचा मोठा भाग डेक्कन ट्रॅपने व्यापलेला आहे. आग्रा आणि नीमचदरम्यान या खडकाची सर्वाधिक रुंदी आहे. हे खडक छत्तीसगड, कर्नाटकातील भीमा खोरे व आंध्र प्रदेशातील कर्नूल जिल्ह्यातही आढळतात. विंध्य प्रणाली उत्तरेकडे गंगेच्या गाळाखाली असल्याचे आढळून आले आहे आणि ते खडक कदाचित हिमालयाच्या खाली अडकलेले आहेत, अशी संभाव्यता दर्शविली जाते.
मागील लेखातून आपण भारतीय उपखंडाची निर्मिती आणि भारताच्या भौगोलिक रचनेविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण भारताच्या भूगर्भ रचनेविषयी सविस्तर जाणून घेऊ. भूगर्भीय क्षेत्रे मोठ्या प्रमाणावर भौतिक वैशिष्ट्यांचे पालन करतात. म्हणजे भौगोलिक पृष्ठभागानुसार त्याचे वैशिष्ट्य ठरते. त्यानुसार भारताला तीन प्रदेशांमध्ये विभागले जाते; एक हिमालय आणि त्यांच्याशी संबंधित पर्वतांचा समूह, दुसरे इंडो-गंगा मैदान व तिसरे द्वीपकल्पीय पठार.
या तिन्ही भागांमध्ये आपल्याला वेगवेगळ्या प्रकारचे खडक सापडतात. त्यामध्ये काही खडक ताजमहाल बनवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या संगमरवरासारखे कठोर असतात; तर काही साबणासारखे अत्यंत मऊ असतात. त्यांचा वापर टाल्कम पावडर बनवण्यासाठी केला जातो. मातीचा रंग एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी गेल्यावर बदलतो. कारण- माती वेगवेगळ्या प्रकारच्या खडकांपासून तयार होते. या भिन्नतेच्या कारणांचा तुम्ही कधी विचार केला आहे का? त्यातील बहुतेक भिन्नता खडकांच्या रचनेतील फरकांमुळे उदभवतात.
हेह वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील राज्ये, केंद्रशासित प्रदेश अन् त्यांची निर्मिती
भूगर्भीय रचना (ज्यामध्ये पृथ्वीच्या कवचातील खडकांची मांडणी आणि निक्षेप समाविष्ट आहे) ही जमीन व मातीचे स्वरूप निश्चित करण्यात प्रमुख भूमिका बजावते. तसेच ही रचना पृथ्वीच्या पृष्ठभागाखाली असलेल्या अफाट खनिज संपत्तीबद्दलची माहिती जाणून घेण्यासही मदत करते. त्यामुळेच भूवैज्ञानिक रचनेचा अभ्यास कृषी व औद्योगिक वाढीमध्ये आणि देशाच्या आर्थिक समृद्धीमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो. उदाहरणार्थ- विस्तीर्ण गाळ असलेल्या इंडो-गंगेच्या मैदानात अतिशय सुपीक माती आहे आणि ती शेतीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे. दुसरीकडे द्वीपकल्पीय पठारावरील आग्नेय आणि रूपांतरित खडक, विशेषत: छोटा नागपूर पठार खनिज संसाधनांमध्ये खूप समृद्ध आहेत.
भूवैज्ञानिक रचनेचा अभ्यास हा जमिनीच्या वापराचे नियोजन, वाहतूक व दळणवळण मार्गांचा विकास, सिंचनाची क्षमता वाढवणे, भूजल स्रोतांची गुणवत्ता व प्रमाण निश्चित करणे आणि भूकंप, ज्वालामुखी, भूस्खलन, पूर इत्यादी आपत्ती समजून घेण्यास मदत करतो.
भारताचा भौगोलिक इतिहास
भूवैज्ञानिकदृष्ट्या भारत हे प्री-कॅम्ब्रियन (६०० दशलक्ष वर्षांपूर्वी)पासून अलीकडच्या काळातील वेगवेगळ्या वयोगटांतील वेगवेगळ्या वर्णांच्या खडकांचे एक स्मारकीय असेंब्लीचे प्रतिनिधित्व करते. भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षणाचे अध्यक्ष सर टी. हॉलंड यांनी देशातील खडकप्रणालींचे खालील चार प्रमुख विभागांमध्ये वर्गीकरण केले आहे. १) आर्कियन रॉक सिस्टीम, २) पुराण खडकप्रणाली, ३) द्रविडीयन प्रणाली व ४) आर्यन प्रणाली.
१) आर्कियन रॉक सिस्टीम :
‘आर्कियन’ हा शब्द प्रथम जे. डी. डाना यांनी कॅम्ब्रियन पद्धतीच्या आधीच्या खडकांच्या संरचनेसाठी वापरला होता. अर्थात, आर्कियन खडक हे जगातील सर्वांत जुने खडक आहेत. आर्कियन रॉक सिस्टीममध्ये खालील रॉक गटांचा समावेश होतो.
पुरातन प्रणाली : Gneisses आणि Schists. हे सर्वात जुने खडक आहेत आणि प्री-कॅम्ब्रियन युगात (सुमारे ४०० दशलक्ष वर्षांपूर्वी) पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या वरच्या कवचाच्या थंड आणि कमी घनतेच्या वेळी तयार झालेले हे पहिले खडक होते. ते पूर्णपणे स्फटिक आहेत. सामान्यत: या खडकांची चांगली परिभाषित फोलिएटेड (foliated) रचना असते. भारतीय प्रायद्वीपीय पृष्ठभागाचा दोन-तृतीयांश भाग व्यापणारा सर्वांत सामान्य आर्कियन खडक म्हणजे ग्नीस. हा असा खडक आहे की, ज्याची खनिज रचना ग्रॅनाइट ते गॅब्रोपर्यंत बदलू शकते. स्फटिकासारखे रूपांतरित गाळ आणि जीनेसिक खडक भारताचा मोठा भाग व्यापतात. द्वीपकल्पाचा मध्य आणि दक्षिणेकडील भाग या खडकप्रणालीने व्यापलेला आहे. द्वीपकल्पाच्या ईशान्येला, ते ओडिशा, मेघालय, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड व झारखंडच्या छोटा नागपूर पठारात विस्तृत क्षेत्र व्यापतात.
धारवार प्रणाली : या प्रणालीचे नाव कर्नाटकातील धारवार जिल्ह्यात प्रथम अभ्यासलेल्या खडकांवरून पडले आहे; जेथे असे खडक मुबलक प्रमाणात आढळतात. धारवारांमध्ये गाळाचे आणि आग्नेय उत्पत्तीच्या काही अत्यंत रूपांतरित खडकांचा समावेश होतो. वाडिया यांच्या मते, धारवार प्रणाली ही भारतातील सर्वांत प्राचीन रूपांतरित गाळाची खडकप्रणाली आहे. धारवार प्रणालीतील बहुतेक खडक इतके रूपांतरित आहेत की, ते त्यांच्या आदिम स्वरूपापासून व्यावहारिकदृष्ट्या वेगळे आहेत. धारवार प्रणालीचे प्रमुख खडक हॉर्नब्लेंडे, शिस्ट्स, क्वार्टझाइट्स, फिलाइट्स, स्लेट, स्फटिकासारखे चुनखडी व डोलोमाइट्स आहेत. हे खडक तीन प्रमुख चक्रांमध्ये जमा झाले होते. सर्वांत जुना खडक ३,१०० दशलक्ष वर्षांहून जुना आणि नवीनतम सुमारे २,३०० दशलक्ष वर्षांपूर्वीचा आहे. सुमारे १,००० दशलक्ष वर्षांपूर्वी त्यांचे रूपांतर झाले असावे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतीय उपखंडाची निर्मिती कशी झाली? भारताची भौगोलिक रचना कशी?
२) पुराण खडकप्रणाली (१४००-६०० दशलक्ष वर्षे)
भारतात पुराण हा शब्द प्रो-टेरोझोइकच्या जागी वापरला गेला आहे. त्यात कडप्पा प्रणाली व विंध्य प्रणाली, असे दोन विभाग पडतात.
कडप्पा प्रणाली : आंध्र प्रदेशातील कुड्डापाह जिल्ह्यात या खडकांच्या सर्वांत सामान्य आणि प्रथम अभ्यासाच्या घटनेवरून या निर्मितीला कडप्पा प्रणाली म्हणून ओळखले जाते. कडप्पा प्रणाली धारवाड प्रणालीपासून वेगळी झाली आहे. दक्षिण भारतातील काही भागांमध्ये कडप्पा प्रणालीची जाडी ६,१०० मीटर इतकी आहे. या प्रणालीची सर्वांत व्यापक प्रणाली कुड्डापाह जिल्ह्यात आहे आणि त्यानंतर आंध्र प्रदेशातील कर्नूल जिल्ह्यात आहे. इथे सुमारे ४५,००० चौ.कि.मी.चे क्षेत्रफळ व्यापलेल्या किनार्‍याकडे अनियमित चंद्रकोर आकाराचे अवतल आहे. या प्रणालीचा आणखी एक मोठा विकास छत्तीसगडच्या दक्षिणेकडील भागांमध्ये दंतेवारा, बस्तर, कांकेर, धमतरी, रायपूर, दुर्ग व राजनांदगाव या जिल्ह्यांचा समावेश आहे. झारखंडच्या सिंगभूम जिल्ह्यात ओडिशाच्या कालाहंडी, केओनझार या जिल्ह्यांमध्ये आणि अरावलीच्या मुख्य अक्षासह दिल्ली ते गुजरातमधील इडरपर्यंत काही विशिष्ट ठिकाणी एकूण ५,२०० मीटर जाडीचे काही वेगळे एक्सपोजर आढळतात.
विंध्य प्रणाली (१३००-६०० दशलक्ष वर्षे) : या प्रणालीचे नाव विंध्य पर्वतावरून पडले आहे. या प्रणालीमध्ये पुरातन तळाशी असलेल्या गाळाच्या खडकांचा समावेश आहे. ही वाळूच्या दगडांची एक विशाल स्तरीकृत रचना आहे. शेल आणि चुनखडी, बहुतेकदा चार हजार मीटरपेक्षा जास्त जाड असते. १,००,००० चौरस किमीपेक्षा जास्त क्षेत्र व्यापलेली विंध्य प्रणाली पश्चिम बिहारमधील सासाराम आणि रोहतास ते राजस्थानमधील चित्तोडगडपर्यंत पसरलेली आहे. बुंदेलखंडमधील मध्यवर्ती भागाचा अपवाद वगळता या पट्ट्यात ही प्रणाली आहे. या पट्ट्याचा मोठा भाग डेक्कन ट्रॅपने व्यापलेला आहे. आग्रा आणि नीमचदरम्यान या खडकाची सर्वाधिक रुंदी आहे. हे खडक छत्तीसगड, कर्नाटकातील भीमा खोरे व आंध्र प्रदेशातील कर्नूल जिल्ह्यातही आढळतात. विंध्य प्रणाली उत्तरेकडे गंगेच्या गाळाखाली असल्याचे आढळून आले आहे आणि ते खडक कदाचित हिमालयाच्या खाली अडकलेले आहेत, अशी संभाव्यता दर्शविली जाते.
