सागर भस्मे
मागील लेखातून आपण भारताच्या भूगर्भ रचनेतील अर्कियन प्रणाली व पुरातन प्रणाली या दोन खडकांविषयी माहिती बघितली. या लेखातून आपण द्रविडीयन आणि आर्यन खडक प्रणालीविषयी जाणून घेऊ या.
१) द्रविडीयन खडक प्रणाली (पॅलेओझोइक) :
द्रविड व्यवस्थेतील खडक सुमारे ३००-६०० दशलक्ष वर्षांपूर्वी अस्तित्वात आले. या प्रणालीचे बहुतेक खडक द्विपकल्पीय प्रदेशात आढळतात. द्रविडीयन प्रणालीमध्ये मुबलक जीवाश्म आहेत, जे खडकांचे वय योग्यरित्या निर्धारित करण्यात मदत करतात. प्रीकॅंब्रियन, ऑर्डोव्हिशियन, सिलुरियनचे खडक, डेव्होनियन आणि कार्बोनिफेरस कालखंड द्रविडीय प्रणालीमध्ये समाविष्ट आहेत.
द्रविडीयन प्रणालीचे खडक उत्तर-पश्चिम हिमालयीन प्रदेशात मोठ्या प्रमाणात आहेत. हिमाचल प्रदेशातील स्पिती खोऱ्यात, हैमंता प्रणाली म्हणून ओळखले जाणारी एक विस्तृत प्रणाली आहे. या खडकात स्लेट, क्वार्टझाइट आणि डोलोमाइट्स असतात. हिमाचल प्रदेशातील कुल्लू तसेच जम्मू आणि काश्मीरच्या बारामुला जिल्ह्यातही अशीच रचना आढळते. उत्तराखंडच्या कुमाऊँ प्रदेशात कॅंब्रियन काळातील वालुकामय खडक आढळतात. भारत-पाक सीमेवरील मिठाच्या रेंजमध्ये, कॅंब्रियन खडकांचे प्रतिनिधित्व ९०० मीटरचे जीवाश्म वाळूचे खडे, शेल आणि डोलोमाइट्स यांनी केले आहे, ज्याला खारट मालिका म्हणून ओळखले जाते.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारताची भूगर्भ रचना भाग १ : आर्कियन आणि पुराण खडकप्रणाली अन् त्यांची वैशिष्ट्ये
ऑर्डोव्हिशियन खडक (५०० दशलक्ष वर्षे) : हे स्पितीच्या सर्व भागांतील हैमंता प्रणालीला समूहाने अधोरेखित केलेल्या जाड मालिकेच्या रूपात ओव्हरलाय करतात. ते काश्मीरच्या लिदार खोऱ्यात आणि कुमाऊँ प्रदेशातही आहेत.
सिल्युरियन खडक (४४० दशलक्ष वर्षे) : स्पिती खोऱ्यात, सिलुरियन खडक हे ओंडोविशियन खडकांबरोबरच आहेत. हिमाचल प्रदेशातील लाहुल आणि कल्लू खोऱ्यांमध्येही काही सिलुरियन साठे आहेत. कुमाऊँ प्रदेशातील चुना आणि शेल सिलुरियन काळातील आहेत.
डेव्होनियन खडक (४०० दशलक्ष वर्षे) : हे खडक मोठ्या पांढऱ्या क्वार्टझाईटचे मोठे जाडीचे आहेत. ते कोणत्याही जीवाश्म अवशेषांपासून रहित आहेत. हे खडक निश्चितपणे स्पिती आणि कुमाऊँच्या क्वार्टझाइटमध्ये, लिडार अँटीक्लाइनच्या बाजूला आणि हरिद्वार जिल्ह्यात ओळखले गेले आहेत.
कार्बोनिफेरस खडक (३५० दशलक्ष वर्षे) : या प्रकारात प्रामुख्याने चुनखडी, शेल आणि क्वार्टझाइट यांचा समावेश होतो. हे खडक साधारणपणे अप्पर कार्बोनिफेरस, मिडल कार्बोनिफेरस आणि लोअर कार्बोनिफेरस सिस्टममध्ये विभागलेले आहेत. अप्पर कार्बोनिफेरस खडक चुनखडी आणि डोलोमाइटपासून बनलेले आहेत. माउंट एव्हरेस्ट वरच्या कार्बनीफेरस चुनखडीने बनलेला आहे. मध्य कार्बोनिफेरस हे मोठ्या उलथापालथीचे युग आहे. या समूहातील खडक प्रामुख्याने स्पिती खोरे, काश्मीर, शिमला आणि पूर्व हिमालयात आढळतात. लोअर कार्बोनिफेरस गटामध्ये विविध प्रकारचे स्लेट, पीर पंजाल ट्रॅप आणि कुमाऊँ प्रदेशातील काही खडक समाविष्ट आहेत. कोळसा निर्मिती कार्बोनिफेरस युगात सुरू झाली. भूगर्भशास्त्रात कार्बनीफेरस म्हणजे कोळसा बेअरिंग होय.
२) आर्यन रॉक सिस्टम :
आर्यन प्रणालीमध्ये अप्पर कार्बोनिफेरसपासून अलीकडेपर्यंतच्या खडकांच्या निर्मितीचा समावेश होतो. ते प्रायद्विपीय भारतात बर्‍यापैकी आहेत आणि संपूर्ण उत्तर सीमेवर हिमालयीन प्रदेशात आढळतात. गोंडवाना प्रणालीचे नाव गोंडांच्या राज्यावरून आले आहे, ते तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेशात राहणारे सर्वात आदिम लोक होते. मध्य प्रदेशातील गोंड प्रदेशाशीही त्याचा संबंध आहे, जेथे हे खडक पहिल्यांदा सापडले होते. ते महाद्विपीय उत्पत्तीचे, फ्लुव्हिएटाइल आणि लॅकस्ट्राइनचे साठे आहेत, जे प्राचीन पठाराच्या पृष्ठभागावरील भू-सिंक्लिनल ट्रफमध्ये साठलेले होते. सुमारे सहा हजार मीटर जाडीचे हे सपाट गाळाचे स्तर सुमारे २५० दशलक्ष वर्षांपूर्वी पर्मियन कालखंडाच्या सुरुवातीपासून निर्माण झाले होते. ही खडक प्रणाली त्याच्या निर्मितीदरम्यान अनेक हवामान बदल दर्शवते. द्विपकल्पातील गोंडवाना खडकांचे मुख्य क्षेत्र झारखंडमधील दामोदर खोऱ्याच्या बाजूने, छत्तीसगड आणि ओडिशातील महानदीच्या खोऱ्याच्या बाजूने, दक्षिणेकडील मध्य प्रदेशात आणि गोदावरीच्या काठावर असलेल्या कुंडांची मालिका नागपूरपासून गोदावरी डेल्टापर्यंत आहे. द्विपकल्पीय प्रदेश वगळून इतरत्र हे खडक काश्मीर, दार्जिलिंग आणि सिक्कीममध्ये आढळतात.
ट्रायसिक प्रणाली ( २२५-२८० दशलक्ष वर्षे) : ही प्रणाली हजारा ते नेपाळपर्यंतच्या विस्तृत भागात आढळते. काश्मीरमध्ये, स्पितीमध्ये ही खडक प्रणाली आहे.
जुरासिक प्रणाली (१८० दशलक्ष वर्षे) : ही प्रणाली तिबेट, दक्षिण लडाख, स्पिती, नेपाळ आणि भूतानमधील विस्तीर्ण क्षेत्र व्यापते. ज्युरासिकच्या उत्तरार्धात सागरी अतिक्रमणामुळे राजस्थान आणि कच्छमध्ये उथळ पाण्याच्या साठ्यांची दाट मालिका निर्माण झाली. कच्छमध्ये १९० किमी लांब आणि ६४ किमी रुंद क्षेत्र आहे, जे ज्युरासिक पद्धतीच्या खडकांनी व्यापलेले आहे. कच्छमध्ये कोरल चुनखडी, ओलिटिक चुनखडी, वाळूचा खडक, समूह आणि शेल आढळतात. राजस्थानच्या जैसलमेर भागातही काही जुरासिक खडक आहेत. गुंटूर आणि राजमुंद्री दरम्यानच्या द्विपकल्पाच्या पूर्व किनाऱ्यावर वरच्या गोंडवाना निर्मितीसह समुद्रातील अप्पर जुरासिक स्तराचा विकास झाला आहे.
क्रेटासियस सिस्टीम ( ७०-१३५ दशलक्ष वर्षे) : ही प्रणाली क्रेटा, ( खडूचे लॅटिन नाव) भारतातील सर्वोत्कृष्ट विकसित सागरी प्रणालींपैकी एक आहे, जी विविधता दर्शविते आणि जमिनीवर, समुद्रावर जमा झालेल्या खडकांच्या विविध प्रकारांनी दर्शविली जाते. द्विपकल्पीय आणि अतिरिक्त-द्विपकल्पीय दोन्ही भागांमध्ये क्रेटेशियस प्रणाली आहे. या प्रणाली एवढी इतर कोणतीही प्रणाली भारतात इतकी व्यापकपणे वितरीत झालेली नाही.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतीय उपखंडाची निर्मिती कशी झाली? भारताची भौगोलिक रचना कशी?
डेक्कन ट्रॅप : क्रेटासियसच्या समाप्तीपासून ते इओसीनच्या सुरुवातीपर्यंत, अद्भुत ज्वालामुखीच्या उद्रेकाने द्विपकल्पीय भारताचा एक विस्तीर्ण भाग व्यापून टाकला, त्याला डेक्कन ट्रॅप असे संबोधण्यात आले. सुमारे दहा लाख चौ.कि.मी.चा एक विस्तीर्ण भाग पूर्व-अस्तित्वात असलेल्या भूगोलाला पूर्णपणे झाकून टाकणाऱ्या भेगा आणि विवरांमधून बेसाल्ट लावाच्या प्रवाहाने भरून गेला. या ज्वालामुखीच्या निक्षेपांना सपाट आणि उंच बाजू आहेत, ज्यामुळे ते दुरून अवाढव्य पायऱ्यांसारखे दिसतात आणि म्हणून त्यांना ‘ट्रॅप’ असे म्हणतात, हे नाव स्वीडिश शब्दावरून आले आहे, ज्याचा अर्थ ‘जिना’ किंवा ‘पायरी’ असा होतो.
डेक्कन ट्रॅप पठार बनवणारे प्रत्येक लावा प्रवाह एक मीटरच्या अंशापासून ते ३६ मीटर जाडीपर्यंत बदलतात. त्यांनी तयार केलेल्या टेकड्या काही ठिकाणी १,२०० मीटरपेक्षा जास्त उंच आहेत. प्रदीर्घ कालावधीतील अपक्षरन (डेन्यूडेशन) प्रक्रियेमुळे डेक्कन ट्रॅप त्याच्या मूळ आकाराच्या जवळपास निम्म्यावर आला आहे आणि सध्याच्या डेक्कन ट्रॅपमध्ये प्रामुख्याने कच्छ, सौराष्ट्र, महाराष्ट्र, माळवा पठार आणि उत्तर कर्नाटकचा भाग सुमारे पाच लाख चौरस किमी व्यापलेला आहे. तेलंगणा, तामिळनाडू, झारखंड आणि उत्तर प्रदेशच्या काही भागांमध्येही डेक्कन ट्रॅपचे काही आउटलियर आहेत. डेक्कन ट्रॅप्सची जाडी सर्वत्र एकसारखी नाही. मुंबईच्या किनार्‍याजवळ ते ३,००० मीटर इतकी आहे, जी दक्षिणेकडे ६००-८०० मीटर, कच्छमध्ये ८०० मीटर आणि पूर्वेकडील अमरकंटक येथे केवळ १५० मीटर इतके कमी झाले आहे. अशाप्रकारे भारतीय भूगर्भाची निर्मिती आणि जडणघडण झालेले आपल्याला दिसते.
