सागर भस्मे
मागील लेखातून आपण आशिया खंडाविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण उत्तर अमेरिका खंडाविषयी सविस्तरपणे जाणून घेऊया. ग्रीनलँड आणि कॅरिबियन बेटांसह एकूण २४,२३८,००० चौ. किमी क्षेत्रफळ असलेला उत्तर अमेरिका हा जगातला तिसरा सर्वात मोठा खंड आहे. जगातील दोन सर्वात मोठे देश म्हणजे कॅनडा आणि युनायटेड स्टेट्स यांचा समावेश या खंडात होतो. युरोप, आफ्रिका, आशिया आणि अमेरिका (रेड इंडियन) मधील पूर्वज असलेले लोक उत्तर अमेरिकेतील मैदाने आणि पर्वतीय प्रदेश सामायिक झाले आणि त्यांनी त्यांची वस्ती निर्माण केली. या खंडातील लोकसंख्या जगाच्या एकूण लोकसंख्येपैकी ७.५% आहे.
उत्तर अमेरिका खंडात असलेले देश :
उत्तर अमेरिकेत सध्या २३ स्वतंत्र देश आहेत. यामधे बर्म्युडा, कॅनडा, कॅरिबियन, मध्य अमेरिका, ग्रीनलँड, मेक्सिको, सेंट पियरे आणि मिकेलॉन, निकरागवा, होंडुरास, बेलिझ, पनामा, ग्वाटेमाला, क्युबा, कोस्टा रिका, डोमिनिकन रिपब्लिक, हैती, एल साल्वाडोर, जमैका, बहामास, पेऊट्रो रिको, त्रिनिदाद आणि टोबॅगो, बार्बाडोस, अंतागुआ आणि युनायटेड स्टेट्स इत्यादी देशांचा समावेश आहे. कॅनडा हा उत्तर अमेरिका आणि पश्चिम गोलार्धातील सर्वात मोठा देश आहे. सेंट किट्स आणि नेव्हिस हा एकंदरीत उत्तर अमेरिकेतील सर्वात लहान देश आहे, तर एल साल्वाडोर हा मुख्य भूमिवरील सर्वात लहान देश आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : आशिया खंड; भौगोलिक स्थान, क्षेत्रफळ, लोकसंख्या अन् हवामान
उत्तर अमेरिका खंडातील पर्वतरांगा :
१) रॉकी पर्वतरांगा : अमेरिका खंडातील सर्वात लांब आणि सर्वात महत्त्वाची ही पर्वतरांग आहे.
२) अलास्का पर्वतश्रेणी : अलास्का द्वीपकल्प ते कॅनडाच्या सीमेपर्यंत (युकोन प्रदेश) विस्तारित आहे. येथे माउंट मॅककिन्ले, २०,३०० फूट (६,१९४ मीटर) हा सर्वोच्च बिंदू आहे.
३) ॲपलाचियन पर्वत : १,५०० मैल लांबी असलेला हा पर्वत यूएसएमधील मध्य अलाबामापासून विस्तारित आहे. न्यू इंग्लंड राज्ये आणि न्यू ब्रन्सविक, न्यूफाउंडलँड आणि क्यूबेक या कॅनेडियन प्रांतांमधून ही श्रेणी जाते. उत्तर कॅरोलिनामधील माउंट मिशेल येथे ६,६८४ मीटरचा सर्वोच्च बिंदू आहे.
४) ब्रूक्स रेंज : हा अलास्काच्या उत्तरेकडील स्थित पर्वत आहे. माउंट इस्टो, ९,९६० फूट (२,७६० मी) चा सर्वोच्च बिंदू आहे.
५) कॅस्केड्स : उत्तर-पूर्व कॅलिफोर्नियापासून ओरेगॉन आणि वॉशिंग्टनमध्ये पसरलेले हे पर्वत आहे.
६) कोस्ट रेंज : कॅलिफोर्निया, ओरेगॉन, वॉशिंग्टनच्या पॅसिफिक महासागर किनारपट्टीवर समांतर ही पर्वतरांग आहे. ते ब्रिटिश कोलंबिया, कॅनडाच्या पश्चिम सीमेवर आणि अलास्काच्या दक्षिणेकडील काठावरदेखील विस्तारतात.
७) कॉन्टिनेन्टल डिव्हाइड : रॉकी पर्वताच्या शिखरावर, कोलंबिया आणि कॅनडातील ब्रिटिश कोलंबिया-अल्बर्टा सीमेवर आणि युनायटेड स्टेट्समधील मोंटाना, वायोमिंग, कोलोरॅडो आणि न्यू मेक्सिको या राज्यांमधून ही रांग पसरलेली आहे. हे दक्षिणेकडे मेक्सिको आणि मध्य अमेरिकेत जाते.
अमेरिका खंडातील पठार :
१) स्नेक पठार (कोलंबिया) : हे पठार बेसाल्ट लावा (फ्लड बेसाल्ट पठार) ज्वालामुखीच्या उद्रेकाच्या परिणामी तयार झाले आहे. हे कॅस्केड रेंज आणि रॉकी पर्वतांच्या सीमेवर आहे आणि एलिव्हेशनने विभाजित केलेले ३०० ते १,२०० फूट (९० ते ३७० मीटर) पर्यंत उंचीचे आहे. हा प्रदेश सर्वात कोरडा आणि उष्ण भाग आहे. येथे सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान ७ ते १० इंच आहे. कोलंबिया नदी आणि त्याची उपनदी स्नेक या पठारावर एकत्रित येतात.
२) लॉरेंटियन पठार (कॅनडा) : याला कॅनेडियन शील्डदेखील म्हणतात. त्याची कमाल उंची ३,९०५ फूट (१,१९० मीटर) आहे.
३) एडवर्ड्स पठार (टेक्सास, यूएसए) : दक्षिण मध्य टेक्सासमध्ये वसलेले आणि असंख्य लहान गुहा असलेले हे पठार आहे. हे सुमारे ३५,००० चौरस मैल क्षेत्रफळावर पसरलेले आहे. हा एक सपाट टेबललँड आहे, जो समुद्रसपाटीपासून सुमारे ३०० फूट वर आहे.
अमेरिका खंडातील बेटे (Islands) :
ग्रीनलँड, बॅफिन आयलंड, व्हिक्टोरिया आयलंड, एलेस्मेअर आयलंड, न्यूफाउंडलँड, क्युबा, हिस्पॅनियोला, बँक्स आयलंड, डेव्हन आयलंड (जगातील सर्वात मोठे मानवी वस्ती नसलेले बेट), एक्सेल हेबर्ग आयलंड, मेलविले आयलंड, साउथॅम्प्टन आयलंड, प्रिन्स ऑफ वेल्स आयलंड, व्हँकुव्हर बेट, सॉमरसेट आयलंड, बाथर्स्ट आयलंड, प्रिन्स पॅट्रिक आयलंड, किंग विल्यम आयलंड, एलेफ रिंग्नेस आयलंड, जमैका, बायलोट बेट, केप ब्रेटन बेट, प्रिन्स चार्ल्स बेट इत्यादी बेटे अमेरिका खंडात आहेत.
अमेरिका खंडातील सरोवरे :
- लेक सुपीरियर (क्षेत्रः ८२,१०० चौ. किमी)
- हुरॉन सरोवर (क्षेत्रः ५९,६०० चौ. किमी)
- मिशिगन सरोवर (क्षेत्रः ५८,००० चौ. किमी)
- ग्रेट बेअर लेक (क्षेत्रः ३१,००० चौ. किमी)
- ग्रेट सालवे सरोवर (क्षेत्रः २७,००० चौ. किमी)
- ग्रेट एरी (क्षेत्रः २५,७०० चौ. किमी)
- विनिपेग सरोवर (क्षेत्रः २५,७१४ चौ. किमी)
- लेक ओंटारियो (क्षेत्रः १८,९६० चौ. किमी)
- निकाराग्वा सरोवर (क्षेत्रः ८,२६४ चौ. किमी)
- अथबास्का सरोवर (क्षेत्रः ७,८५० चौ. किमी)
अमेरिका खंडातील प्रमुख नद्या :
१) मिसिसिपी नदी : ही उत्तर अमेरिकेतील सर्वात लांब नदी आहे. मिसिसिपीचा उगम मिनेसोटा येथील इटास्का सरोवरापासून होतो आणि मेक्सिकोच्या आखातात २,३४० मैलाचा विस्तीर्ण डेल्टा निर्माण करते. इलिनॉय, मिसुरी, ओहायो, आर्कान्सा आणि रेड नद्या या प्रमुख उपनद्या आहेत.
२) कोलोरॅडो नदी : ती कोलोरॅडोमधील रॉकी माउंटन नॅशनल पार्कपासून सुरू होते, नंतर वायव्य-पश्चिम मेक्सिकोमधील कॅलिफोर्नियाच्या आखातापर्यंत नैऋत्येकडे वाहत जाते. कोलोरॅडोने त्याच्या मोठ्या लांबीच्या बाजूने असंख्य कॅन्यन तयार केले आहेत. विशेषत: ऍरिझोनामधील ग्रँड कॅनियन हे नदीने तयार केलेले जगातील सर्वात मोठे भूरूप आहे.
३) ओहायो नदी : ती मध्य युनायटेड स्टेट्सच्या महत्त्वपूर्ण औद्योगिक प्रदेशातून वाहते. हे पिट्सबर्गमध्ये ॲलेगेनी आणि मोनोन्गाहेला नद्यांच्या संगमाने तयार झाले आहे. ओहायोच्या उपनद्यांमध्ये कानाव्हा, केंटकी, टेनेसी, वाबाश आणि कंबरलँड नद्यांचा समावेश होतो.
४) कोलंबिया नदी : ती दक्षिणपूर्व ब्रिटिश कोलंबिया, कॅनडाच्या कॅनेडियन रॉकीजमध्ये उगम पावते. वॉशिंग्टन राज्यातून दक्षिणेकडे वाहते आणि नंतर वॉशिंग्टन आणि ओरेगॉनदरम्यान नैसर्गिक सीमा तयार करते. हे पॅसिफिक महासागराला जाऊन मिळते.
५) सेंट लॉरेन्स नदी : ती ओंटारियो सरोवराच्या ईशान्य दिशेला आणि सेंट लॉरेन्सच्या आखातात वाहते.
६) हडसन नदी : ती पूर्व न्यूयॉर्क राज्यातून ३१५ मैल वाहते.
७) मिसूरी नदी : ती रॉकी पर्वताच्या दक्षिणेकडील मोंटानापासून प्रथम उत्तरेकडे वाहते नंतर सामान्यत: दक्षिणपूर्व युनायटेड स्टेट्सच्या मध्यभागी वाहते आणि शेवटी मिसिसिपी नदीला मिळते.
८) रेड नदी : ही दक्षिणेकडील ग्रेट प्लेन्सची प्रमुख नदी आहे. रेड रिव्हर ओक्लाहोमा आणि टेक्सासमधील सीमा बनवते.
९) मॅकेन्झी नदी : ही कॅनडाची सर्वात लांब नदी आणि उत्तर अमेरिकेतील दुसरी सर्वात लांब नदी आहे. हे साधारणपणे वायव्येकडे मॅकेन्झी खाडी आणि ब्युफोर्ट समुद्रात जाऊन मिळते.
१०) स्नेक नदी : ही उत्तर-पश्चिम युनायटेड स्टेट्समधील एक प्रमुख नदी आहे. यलोस्टोन नॅशनल पार्कमधून ती वाहते.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारताची भूगर्भ रचना भाग २ : द्रविड आणि आर्यन खडक प्रणाली अन् त्यांची वैशिष्ट्ये
अमेरिका खंडातील वाळवंट :
१) चिहुआहुआन वाळवंट : हे यूएस आणि मेक्सिकोदरम्यान स्थित आहे. या वाळवंटातील बहुतांश भाग मेक्सिकोमध्ये आहे. रिओ ग्रांडे नदी चिहुआहुआन वाळवंट ओलांडते.
२) सोनोरन वाळवंट : हे मेक्सिकोपासून ॲरिझोना आणि दक्षिण कॅलिफोर्नियामध्ये पसरलेले आहे. हे मोजावे वाळवंट, द्विपकल्पीय पर्वतरांगा आणि कोलोरॅडो पठार यांच्या सीमेवर सुमारे १,००,००० चौरस मैलांचे क्षेत्र व्यापते.
३) कॅलिफोर्निया वाळवंट : हे सुमारे १५० किमी रुंद एक वाळवंट आहे आणि यूएसएमधील कॅलिफोर्नियाच्या सीमेपासून दक्षिणेकडील कर्कवृत्त उष्ण कटिबंधापर्यंत १,३०० किमी पसरलेले आहे.
४) कारक्रॉस वाळवंट : हे जगातील सर्वात लहान वाळवंट मानले जाते. ते अंदाजे एक चौरस मैल किंवा २.४ चौ. किमी किंवा ६४० एकरचे आहे.
५) मोजावे वाळवंट : हे नेवाडा, ॲरिझोना आणि कॅलिफोर्नियामध्ये पसरलेले आहे. हे उत्तर अमेरिकेतील सर्वात कोरडे वाळवंट आहे.
