सागर भस्मे
मागील लेखात आपण महाराष्ट्रात आढळणाऱ्या ग्रामीण वसाहतीचे प्रकार बघितले. या लेखातून आपण ग्रामीण वसाहतीची प्रारूपे म्हणजेच वसाहतीचा आकार (Shape) व बाह्य विस्तार याबाबत जाणून घेऊ.
रेषाकृती / रेखाकृती प्रारूप (Linear Pattern) :
कालवा, रस्ता यांच्या दुतर्फा, नदी व समुद्रकिनाऱ्याच्या काठांवर आणि पर्वतीय प्रदेशाच्या एका पंक्तीत घरे वसलेली असतात. अशा अरुंद पट्टीच्या आकाराच्या वसाहतीला ‘रेषाकृती प्ररूप’ असे म्हणतात. त्यांची प्रवेशद्वारे परस्परांना समांतर असतात. महाराष्ट्रात मुंबई-पुणे रस्त्यावर अशी अनेक खेडी आहेत.
- रेषाकृती / रेखाकृती प्रारूप वैशिष्ट्ये
१) ही घरे बहुधा एका रांगेत असतात. कालांतराने त्यांच्या अनेक रांगा होतात.
२) वसाहतीवरील रस्ते व गल्ल्या परस्परांना समांतर असतात.
३) घरांची प्रवेशद्वारे एकाच दिशेला असतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महाराष्ट्रातील ग्रामीण वसाहतीचे प्रकार कोणते?
२) केंद्रत्यागी/त्रिज्याकार प्रारूप (Radial Pattern)
वसाहतीमधील प्रमुख चौकात किंवा मध्यवर्ती महत्त्वाच्या ठिकाणापाशी अनेक मार्ग एकत्र येऊन मिळतात किंवा येथून विविध दिशांना मार्ग बाहेर गेलेले असतात. त्याला ‘केंद्रत्यागी/त्रिज्याकार प्रारूप’ असे म्हणतात. हे मार्ग जेथे एकवटलेले असतात, तेथे घरांची गर्दी झालेली असते.
- केंद्रत्यागी / त्रिज्याकार प्रारूपाची वैशिष्ट्ये
१) वसाहतीच्या केंद्रभागापासून बाहेर जसा रस्त्यांचा विकास होत जातो, त्याचबरोबर नवीन घरांची स्थापना होत जाते.
२) वसाहतीमधील रस्ते व गल्ल्या परस्परांना समांतर नसतात.
३) वसाहतीच्या मध्यभागी व्यापारी केंद्रे असतात.
४) केंद्रभागी घरे अत्यंत दाटीने व अनियंत्रितपणे वसलेली असतात; तर बाहेरच्या बाजूला रस्त्याला अनुसरून घरे बांधलेली असतात.
३) बाणाकृती प्रारूप (Arrow Type Pattern) :
वसाहती नदीच्या टोकदार अग्र वळणाच्या अंतर्गत भागात किंवा समुद्रात घुसलेल्या जमिनीच्या उंच निमुळत्या भूभागावर स्थापन झालेली जी घरे असतात; त्यांना ‘बाणाकृती प्रारूप’ असे म्हणतात.
- बाणाकृती प्रारूपाची वैशिष्ट्ये :
१) वळणाच्या अग्रभागावर घरांची संख्या कमी असते, तर पार्श्वभागावर तुलनेने घरांची संख्या जास्त असते.
२) या प्रकारच्या वसाहतींचा विकास पार्श्वभागावरच होत असतो.
४) ताराकृती / तारकाकृती प्रारूप (Star Pattern) :
सुरुवातीला केंद्रत्यागी / त्रिज्याकार स्वरूपाच्या वसाहतीचा विकास होऊन, पुढील काळात वसाहती वाढत गेल्यावर, त्या वसाहतींचे रूपांतर तारकाकृती वसाहतीमध्ये होते. सुरुवातीला घरे अनियमित स्वरूपाने गावाच्या मध्यभागातून जाणाऱ्या रस्त्याला अनुसरून असतात; परंतु गावाचा जसा विकास होत जातो, त्याबरोबर रस्त्यांना अनुसरून नियमबद्ध घरे बांधली जातात.
- ताराकृती/तारकाकृती प्ररूपाची वैशिष्ट्ये :
१) वसाहतीचा आकार ताऱ्याप्रमाणे / चांदणीप्रमाणे असतो.
२) वसाहतीच्या बाहेरील बाजूला रस्ते परस्परांना समांतर असतात.
५) गोलाकार / वर्तुळाकार प्रारूप (Circular Pattern)
तलाव, सरोवर, वटवृक्ष किंवा गावातील एखादी महत्त्वाची वास्तू / घर यांच्याभोवती गोलाकार स्वरूपात घरे बांधलेली असतात; त्याला ‘गोलाकार/वर्तुळाकार प्रारूप’ असे म्हणतात. या वसाहतीचे पुढील दोन प्रकार पडतात एक नाभिक/ केंद्रीय वसाहत; तर दुसरी निहारकाय /नेब्युलर वसाहत.
- गोलाकार / वर्तुळाकार प्रारूपाची वैशिष्ट्ये
१) वसाहतीमधील घरांची प्रवेशद्वारे मध्यवर्ती भागाकडे असतात. प्रत्येक घराला एकच प्रवेशद्वार असते.
२) घरांना दारे-खिडक्या कमी असतात.
६) चौकोनाकृती / चौकपट्टीय प्रारूपे (Checkerboard Pattern)
सपाट मैदानी प्रदेशात ज्या ठिकाणी रस्ते किंवा लोहमार्ग परस्परांना ओलांडतात, तेथील वसाहतींना ‘चौकोनाकृती/चौकपट्टीय प्रारूप’ असे म्हणतात. इतर रस्ते व गल्ल्यादेखील समांतर असतात आणि एकमेकांस समकोनात मिळतात. वसाहतीमधील घरे पंक्तीबद्ध असतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : साखर उद्योगात महाराष्ट्र अग्रेसर असण्याची मुख्य कारणे कोणती?
७) ठोकळाकृती प्रारूप (Block Pattern)
या प्रकारच्या वसाहती वाळवंटी व निमओसाड प्रदेशात आढळतात. वसाहतीच्या चारही बाजूंना उंच संरक्षक तटबंदी बांधलेली असते.
- ठोकळाकृती प्रारूपाची वैशिष्ट्ये
१) वसाहतीमधील घरांच्या भिंती उंच असतात.
२) एखाद्या प्राचीन किल्ल्याप्रमाणे ही वसाहत दिसते. वसाहत शक्यतो उंच जागी असते.
८) शिडीच्या आकाराचे / वेदिकायुक्त प्रारूप (Terraced Pattern)
पर्वतीय भागात उताराला अनुसरून टप्याटप्प्याने घरांच्या रांगा बांधलेल्या असतात. त्यामुळे त्यांची रचना शिडीसारखी दिसते; याला ‘शिडीच्या आकाराचे प्रारूप’ असे म्हणतात. दूरवरून पाहिल्यास या घरांच्या ओळी परस्परांना समांतर वाटतात. पर्वतीय प्रदेशांमध्ये अशा प्रकारची वसाहत आढळते.
- शिडीच्या आकाराच्या / वेदिकायुक्त प्रारूपाची वैशिष्ट्ये
१) उताराच्या टप्प्यानुसार पायऱ्या पायऱ्यांप्रमाणे घरे बांधलेली असतात. घरे व शेतजमीन यांच्यादरम्यान रस्ते पूर्वनियोजित नसतात.
२) नापीक क्षेत्रावर घरे मुख्यतः लाकूड, गवत, दगडांपासून बनविलेली असतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महाराष्ट्रातील कोकण रेल्वे महत्त्वाची का? त्याची मुख्य वैशिष्ट्ये कोणती?
९) मधमाश्यांच्या पोळ्याच्या आकाराचे / मोहोळसदृश्य प्रारूप (Bee-hive Pattern)
ज्या भागात आक्रमणाची किंवा हिंस्र पशूंची भीती असते, अशा ठिकाणी लोक अगदी जवळजवळ राहतात. तसेच घरांची / झोपड्यांची दारे मध्यभागाकडे असतात; याला ‘मधमाश्यांच्या पोळ्याच्या आकाराचे प्रारूप’ असे म्हणतात. उदाहरणार्थ- भारतातील ‘तोडा’ या आदिवासी जमातीच्या वसाहती.
१०) अनियमित / अनाकार प्रारूप (Irregular Pattern)
या प्रकारच्या वसाहतींना विशिष्ट असा आकार नसतो. लोकांच्या सोईनुसार घरे बांधलेली असल्यामुळे घरे कोठेही असू शकतात. रस्त्यांचा विचार केलेला नसतो. घरांना अनुसरून नंतर रस्ते केले जातात.
मागील लेखात आपण महाराष्ट्रात आढळणाऱ्या ग्रामीण वसाहतीचे प्रकार बघितले. या लेखातून आपण ग्रामीण वसाहतीची प्रारूपे म्हणजेच वसाहतीचा आकार (Shape) व बाह्य विस्तार याबाबत जाणून घेऊ.
रेषाकृती / रेखाकृती प्रारूप (Linear Pattern) :
कालवा, रस्ता यांच्या दुतर्फा, नदी व समुद्रकिनाऱ्याच्या काठांवर आणि पर्वतीय प्रदेशाच्या एका पंक्तीत घरे वसलेली असतात. अशा अरुंद पट्टीच्या आकाराच्या वसाहतीला ‘रेषाकृती प्ररूप’ असे म्हणतात. त्यांची प्रवेशद्वारे परस्परांना समांतर असतात. महाराष्ट्रात मुंबई-पुणे रस्त्यावर अशी अनेक खेडी आहेत.
- रेषाकृती / रेखाकृती प्रारूप वैशिष्ट्ये
१) ही घरे बहुधा एका रांगेत असतात. कालांतराने त्यांच्या अनेक रांगा होतात.
२) वसाहतीवरील रस्ते व गल्ल्या परस्परांना समांतर असतात.
३) घरांची प्रवेशद्वारे एकाच दिशेला असतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महाराष्ट्रातील ग्रामीण वसाहतीचे प्रकार कोणते?
२) केंद्रत्यागी/त्रिज्याकार प्रारूप (Radial Pattern)
वसाहतीमधील प्रमुख चौकात किंवा मध्यवर्ती महत्त्वाच्या ठिकाणापाशी अनेक मार्ग एकत्र येऊन मिळतात किंवा येथून विविध दिशांना मार्ग बाहेर गेलेले असतात. त्याला ‘केंद्रत्यागी/त्रिज्याकार प्रारूप’ असे म्हणतात. हे मार्ग जेथे एकवटलेले असतात, तेथे घरांची गर्दी झालेली असते.
- केंद्रत्यागी / त्रिज्याकार प्रारूपाची वैशिष्ट्ये
१) वसाहतीच्या केंद्रभागापासून बाहेर जसा रस्त्यांचा विकास होत जातो, त्याचबरोबर नवीन घरांची स्थापना होत जाते.
२) वसाहतीमधील रस्ते व गल्ल्या परस्परांना समांतर नसतात.
३) वसाहतीच्या मध्यभागी व्यापारी केंद्रे असतात.
४) केंद्रभागी घरे अत्यंत दाटीने व अनियंत्रितपणे वसलेली असतात; तर बाहेरच्या बाजूला रस्त्याला अनुसरून घरे बांधलेली असतात.
३) बाणाकृती प्रारूप (Arrow Type Pattern) :
वसाहती नदीच्या टोकदार अग्र वळणाच्या अंतर्गत भागात किंवा समुद्रात घुसलेल्या जमिनीच्या उंच निमुळत्या भूभागावर स्थापन झालेली जी घरे असतात; त्यांना ‘बाणाकृती प्रारूप’ असे म्हणतात.
- बाणाकृती प्रारूपाची वैशिष्ट्ये :
१) वळणाच्या अग्रभागावर घरांची संख्या कमी असते, तर पार्श्वभागावर तुलनेने घरांची संख्या जास्त असते.
२) या प्रकारच्या वसाहतींचा विकास पार्श्वभागावरच होत असतो.
४) ताराकृती / तारकाकृती प्रारूप (Star Pattern) :
सुरुवातीला केंद्रत्यागी / त्रिज्याकार स्वरूपाच्या वसाहतीचा विकास होऊन, पुढील काळात वसाहती वाढत गेल्यावर, त्या वसाहतींचे रूपांतर तारकाकृती वसाहतीमध्ये होते. सुरुवातीला घरे अनियमित स्वरूपाने गावाच्या मध्यभागातून जाणाऱ्या रस्त्याला अनुसरून असतात; परंतु गावाचा जसा विकास होत जातो, त्याबरोबर रस्त्यांना अनुसरून नियमबद्ध घरे बांधली जातात.
- ताराकृती/तारकाकृती प्ररूपाची वैशिष्ट्ये :
१) वसाहतीचा आकार ताऱ्याप्रमाणे / चांदणीप्रमाणे असतो.
२) वसाहतीच्या बाहेरील बाजूला रस्ते परस्परांना समांतर असतात.
५) गोलाकार / वर्तुळाकार प्रारूप (Circular Pattern)
तलाव, सरोवर, वटवृक्ष किंवा गावातील एखादी महत्त्वाची वास्तू / घर यांच्याभोवती गोलाकार स्वरूपात घरे बांधलेली असतात; त्याला ‘गोलाकार/वर्तुळाकार प्रारूप’ असे म्हणतात. या वसाहतीचे पुढील दोन प्रकार पडतात एक नाभिक/ केंद्रीय वसाहत; तर दुसरी निहारकाय /नेब्युलर वसाहत.
- गोलाकार / वर्तुळाकार प्रारूपाची वैशिष्ट्ये
१) वसाहतीमधील घरांची प्रवेशद्वारे मध्यवर्ती भागाकडे असतात. प्रत्येक घराला एकच प्रवेशद्वार असते.
२) घरांना दारे-खिडक्या कमी असतात.
६) चौकोनाकृती / चौकपट्टीय प्रारूपे (Checkerboard Pattern)
सपाट मैदानी प्रदेशात ज्या ठिकाणी रस्ते किंवा लोहमार्ग परस्परांना ओलांडतात, तेथील वसाहतींना ‘चौकोनाकृती/चौकपट्टीय प्रारूप’ असे म्हणतात. इतर रस्ते व गल्ल्यादेखील समांतर असतात आणि एकमेकांस समकोनात मिळतात. वसाहतीमधील घरे पंक्तीबद्ध असतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : साखर उद्योगात महाराष्ट्र अग्रेसर असण्याची मुख्य कारणे कोणती?
७) ठोकळाकृती प्रारूप (Block Pattern)
या प्रकारच्या वसाहती वाळवंटी व निमओसाड प्रदेशात आढळतात. वसाहतीच्या चारही बाजूंना उंच संरक्षक तटबंदी बांधलेली असते.
- ठोकळाकृती प्रारूपाची वैशिष्ट्ये
१) वसाहतीमधील घरांच्या भिंती उंच असतात.
२) एखाद्या प्राचीन किल्ल्याप्रमाणे ही वसाहत दिसते. वसाहत शक्यतो उंच जागी असते.
८) शिडीच्या आकाराचे / वेदिकायुक्त प्रारूप (Terraced Pattern)
पर्वतीय भागात उताराला अनुसरून टप्याटप्प्याने घरांच्या रांगा बांधलेल्या असतात. त्यामुळे त्यांची रचना शिडीसारखी दिसते; याला ‘शिडीच्या आकाराचे प्रारूप’ असे म्हणतात. दूरवरून पाहिल्यास या घरांच्या ओळी परस्परांना समांतर वाटतात. पर्वतीय प्रदेशांमध्ये अशा प्रकारची वसाहत आढळते.
- शिडीच्या आकाराच्या / वेदिकायुक्त प्रारूपाची वैशिष्ट्ये
१) उताराच्या टप्प्यानुसार पायऱ्या पायऱ्यांप्रमाणे घरे बांधलेली असतात. घरे व शेतजमीन यांच्यादरम्यान रस्ते पूर्वनियोजित नसतात.
२) नापीक क्षेत्रावर घरे मुख्यतः लाकूड, गवत, दगडांपासून बनविलेली असतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महाराष्ट्रातील कोकण रेल्वे महत्त्वाची का? त्याची मुख्य वैशिष्ट्ये कोणती?
९) मधमाश्यांच्या पोळ्याच्या आकाराचे / मोहोळसदृश्य प्रारूप (Bee-hive Pattern)
ज्या भागात आक्रमणाची किंवा हिंस्र पशूंची भीती असते, अशा ठिकाणी लोक अगदी जवळजवळ राहतात. तसेच घरांची / झोपड्यांची दारे मध्यभागाकडे असतात; याला ‘मधमाश्यांच्या पोळ्याच्या आकाराचे प्रारूप’ असे म्हणतात. उदाहरणार्थ- भारतातील ‘तोडा’ या आदिवासी जमातीच्या वसाहती.
१०) अनियमित / अनाकार प्रारूप (Irregular Pattern)
या प्रकारच्या वसाहतींना विशिष्ट असा आकार नसतो. लोकांच्या सोईनुसार घरे बांधलेली असल्यामुळे घरे कोठेही असू शकतात. रस्त्यांचा विचार केलेला नसतो. घरांना अनुसरून नंतर रस्ते केले जातात.
