सागर भस्मे
मागील लेखातून आपण भारताच्या भूगर्भरचनेविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण भारतातील कृषी-हवामान क्षेत्राविषयी जाणून घेऊया. कृषी व्यवसायासाठी हवामान हा सर्वात महत्त्वाच्या घटकांपैकी एक आहे. हवामानामुळे एखाद्या प्रदेशाच्या कृषी परिस्थितीवर मोठ्या प्रमाणावर प्रभाव पडतो. तसेच तो कृषी क्षेत्रातील प्रादेशिक फरकांसाठी जबाबदार असतो. भारतासारख्या मोठ्या देशात जेथे हवामान घटकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात तफावत आढळते, तेथे कृषी क्षेत्रातील विविधता अधिक ठळकपणे दिसून येते. त्यानुसार नियोजन आयोगाने १९८९ मध्ये भारताची १५ प्रमुख कृषी-हवामान क्षेत्रांमध्ये विभागणी केली आहे. यापैकी पहिल्या सहा कृषी-हवामान क्षेत्रांबाबत या लेखातून समजून घेऊया.
१) पश्चिम हिमालय (Western Himalaya) :
पश्चिम हिमालयीन प्रदेश जम्मू आणि काश्मीर, हिमाचल प्रदेश आणि उत्तराखंडपर्यंत पसरलेला आहे. या प्रदेशात उंच पर्वत शिखरे, खोल दऱ्या आणि स्थानिक महत्त्वाच्या मोठ्या स्थलाकृतिक वैशिष्ट्यांचा समावेश आहे. या प्रदेशातील हवामान सौम्य उन्हाळ्याचे आहे आणि जुलैचे सरासरी तापमान ५°C ते ३०°C आणि जानेवारीचे तापमान ०°C ते -४°C पर्यंत बदलते. सरासरी वार्षिक पाऊस ७५ सेमी ते १५० सेमीपर्यंत असतो. परंतु, लडाखमध्ये तो ३० सेमीपेक्षा कमी पाऊस पडतो. काश्मीर आणि कुल्लूसारख्या खोऱ्यात तसेच डेहराडूनसारख्या खोऱ्यांवर गाळाच्या मातीचे जाड थर आच्छादित आहेत, तर डोंगर उतारांवर तपकिरी माती आहे. यामध्ये गंगा आणि तिच्या प्रमुख उपनद्या यमुना आणि सिंधू आणि झेलम, चिनाब, बियास आणि सतलज यांसारख्या प्रमुख उपनद्या समाविष्ट आहेत. काही नद्यांचा उपयोग कालवा सिंचन आणि जलविद्युत ऊर्जा स्त्रोत म्हणून केला जातो. दुर्दैवाने, प्रदेशाच्या नैसर्गिक रचनेत वाढलेल्या मानवी हस्तक्षेपामुळे एकूणच पर्यावरणीय प्रणाली बिघडली आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : आफ्रिका खंड; लोकसंख्या, पर्वतरांगा, वैशिष्ट्ये अन् वाळवंट
२) पूर्व हिमालय (Eastern Himalaya) :
या प्रदेशात हिमालयाचा पूर्वेकडील भाग, सिक्कीम, पश्चिम बंगालचा दार्जिलिंग हिल क्षेत्र, आसाम हिल्स, अरुणाचल प्रदेश, नागालँड, मणिपूर, मिझोराम, त्रिपुरा आणि मेघालय यांचा समावेश आहे. हे खडबडीत स्थलाकृती, तीव्र उतार, घनदाट जंगले आणि वेगाने वाहणाऱ्या नद्यांद्वारे वैशिष्ट्यीकृत आहे. २०० सेमीपेक्षा जास्त वार्षिक पर्जन्यमानासह या प्रदेशातील हवामान दमट आहे. जुलै आणि जानेवारीचे तापमान अनुक्रमे २५°C ते ३०°C आणि १०°C ते २०°C पर्यंत असते. माती लाल-तपकिरी आणि कमी सुपीक आहे. एकूण लागवडीच्या क्षेत्रापैकी सुमारे एक तृतीयांश क्षेत्र स्थलांतर शेतीखाली आहे, ज्याला स्थानिक पातळीवर झुमिंग म्हणतात. या भागात तांदूळ, मका, बटाटा आणि फळे (संत्रा, पाइन अ‍ॅपल, चुना, लिची इ.) ही मुख्य पिके आहेत. तसेच आसाम आणि दार्जिलिंगच्या डोंगरउतारांवर चहाचे मळे आढळतात.
३) खालच्या गंगेचे मैदान (Lower Gangetic Plains) :
हा प्रदेश बिहारचा पूर्व भाग, पश्चिम बंगाल (दार्जिलिंगचा डोंगराळ भाग वगळून) आणि आसाममधील ब्रह्मपुत्रा खोऱ्यात पसरलेला आहे. हे मोठ्या नद्यांनी साचलेल्या समृद्ध जलोढापासून बनलेले आहे. गंगा डेल्टा हा जगातील सर्वात मोठा डेल्टा आहे. या क्षेत्रात उष्ण आणि दमट हवामान आहे, जेथे वार्षिक पर्जन्यमान १०० ते २०० सेमीपर्यंत असते आणि जानेवारी आणि जूनमधील तापमान अनुक्रमे १२°C ते १८°C आणि २५° ते ३०°C दरम्यान असते. या प्रदेशात भूगर्भ पाण्याचा पुरेसा साठा आहे. इथे विहिरी आणि कालवे हे सिंचनाचे मुख्य स्त्रोत आहेत. उष्ण आर्द्र हवामान आणि समृद्ध गाळयुक्त माती भात आणि ताग पिकांच्या लागवडीसाठी अनुकूल परिस्थिती प्रदान करते.
४) मध्य गंगेचे मैदान (Middle Gangetic Plains) :
हे मैदान उत्तर प्रदेशच्या पूर्व भागात आणि संपूर्ण बिहारमध्ये पसरले आहे. हे एक मंद उताराचे मैदान आहे, जे गंगा आणि तिच्या उपनद्यांनी जमा केलेल्या सुपीक गाळाच्या मातीपासून बनलेले आहे. हे उष्ण आणि दमट हवामानाचे क्षेत्र आहे, जेथे वार्षिक पाऊस १००-१५० सेमी असतो. जुलैमध्ये तापमान २५°C ते ४०°C आणि जानेवारीमध्ये १०° ते २५°C पर्यंत असते. तांदूळ, मका, बाजरी इ. मुख्य खरीप पिके या भागांत घेतली जातात. तर, गहू, हरभरा, बार्ली, वाटाणा, मोहरी आणि बटाटा ही रब्बी पिके घेतली जातात. याबरोबरच आंबा, पेरू, लीची, केळी इत्यादी मुख्य फळ पिके या भागात घेतली जातात.
५) वरचा गंगेचा मैदान (Upper Gangetic Plains ) :
हे मैदान गंगा-यमुना दोआब, लखनौ विभाग आणि पश्चिम उत्तर प्रदेशातील रोहिलखंड आणि उत्तराखंडमधील हरिद्वार आणि उधमसिंह नगर जिल्ह्यांपर्यंत पसरलेले आहे. गंगा आणि तिच्या उपनद्यांनी जमा केलेल्या सुपीक मातीचा हा कमी-अधिक प्रमाणात मंद उतार असलेला सपाट प्रदेश आहे. हा उप-आर्द्र खंडीय (semi-humid continental climate) हवामानाचा प्रदेश आहे, जेथे वार्षिक पर्जन्यमान ७५ ते १५० सेमीपर्यंत असते. जानेवारीमध्ये तापमान १०°C ते २५°C आणि जुलैमध्ये २५°C ते ४०°C दरम्यान असते. इथे माती वालुकामय चिकणमाती आहे. या भागात कालवे आणि कूपनलिका सिंचनाच्या पुरेशा सुविधा निर्माण झाल्या आहेत. हा सधन कृषीप्रधान प्रदेश आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : दक्षिण अमेरिका खंड; वैशिष्ट्ये, नदीप्रणाली, वाळवंट अन् पर्वतरांगा
६) ट्रान्स-गंगा मैदान (Trans- Gangetic Plains) :
या प्रदेशात पंजाब, हरियाणा, दिल्ली, चंदीगड आणि राजस्थानमधील गंगानगर जिल्हा या मैदानाचा समावेश होतो. या प्रदेशात अर्ध-शुष्क हवामान (semi-arid climate) आहे, जेथे वार्षिक पाऊस ४० ते १०० सेमीपर्यंत बदलतो. सर्वाधिक पाऊस नैऋत्य मान्सून (South – West) दरम्यान प्राप्त होतो. हा खंडीय हवामानाचा (Continental Climate) प्रदेश असल्याने, प्रदेश मे/जूनमध्ये दिवसा ४५°C पर्यंत तर डिसेंबर/जानेवारीमध्ये रात्रीचे तापमान गोठणबिंदूपर्यंत जाते. तथापि, जानेवारी आणि जुलैचे सरासरी तापमान १०°C ते २०°C आणि २५°C ते ४०°C पर्यंत बदलते. याशिवाय या भागात लाखो कूपनलिका आणि कालवे आहेत.
मागील लेखातून आपण भारताच्या भूगर्भरचनेविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण भारतातील कृषी-हवामान क्षेत्राविषयी जाणून घेऊया. कृषी व्यवसायासाठी हवामान हा सर्वात महत्त्वाच्या घटकांपैकी एक आहे. हवामानामुळे एखाद्या प्रदेशाच्या कृषी परिस्थितीवर मोठ्या प्रमाणावर प्रभाव पडतो. तसेच तो कृषी क्षेत्रातील प्रादेशिक फरकांसाठी जबाबदार असतो. भारतासारख्या मोठ्या देशात जेथे हवामान घटकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात तफावत आढळते, तेथे कृषी क्षेत्रातील विविधता अधिक ठळकपणे दिसून येते. त्यानुसार नियोजन आयोगाने १९८९ मध्ये भारताची १५ प्रमुख कृषी-हवामान क्षेत्रांमध्ये विभागणी केली आहे. यापैकी पहिल्या सहा कृषी-हवामान क्षेत्रांबाबत या लेखातून समजून घेऊया.
१) पश्चिम हिमालय (Western Himalaya) :
पश्चिम हिमालयीन प्रदेश जम्मू आणि काश्मीर, हिमाचल प्रदेश आणि उत्तराखंडपर्यंत पसरलेला आहे. या प्रदेशात उंच पर्वत शिखरे, खोल दऱ्या आणि स्थानिक महत्त्वाच्या मोठ्या स्थलाकृतिक वैशिष्ट्यांचा समावेश आहे. या प्रदेशातील हवामान सौम्य उन्हाळ्याचे आहे आणि जुलैचे सरासरी तापमान ५°C ते ३०°C आणि जानेवारीचे तापमान ०°C ते -४°C पर्यंत बदलते. सरासरी वार्षिक पाऊस ७५ सेमी ते १५० सेमीपर्यंत असतो. परंतु, लडाखमध्ये तो ३० सेमीपेक्षा कमी पाऊस पडतो. काश्मीर आणि कुल्लूसारख्या खोऱ्यात तसेच डेहराडूनसारख्या खोऱ्यांवर गाळाच्या मातीचे जाड थर आच्छादित आहेत, तर डोंगर उतारांवर तपकिरी माती आहे. यामध्ये गंगा आणि तिच्या प्रमुख उपनद्या यमुना आणि सिंधू आणि झेलम, चिनाब, बियास आणि सतलज यांसारख्या प्रमुख उपनद्या समाविष्ट आहेत. काही नद्यांचा उपयोग कालवा सिंचन आणि जलविद्युत ऊर्जा स्त्रोत म्हणून केला जातो. दुर्दैवाने, प्रदेशाच्या नैसर्गिक रचनेत वाढलेल्या मानवी हस्तक्षेपामुळे एकूणच पर्यावरणीय प्रणाली बिघडली आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : आफ्रिका खंड; लोकसंख्या, पर्वतरांगा, वैशिष्ट्ये अन् वाळवंट
२) पूर्व हिमालय (Eastern Himalaya) :
या प्रदेशात हिमालयाचा पूर्वेकडील भाग, सिक्कीम, पश्चिम बंगालचा दार्जिलिंग हिल क्षेत्र, आसाम हिल्स, अरुणाचल प्रदेश, नागालँड, मणिपूर, मिझोराम, त्रिपुरा आणि मेघालय यांचा समावेश आहे. हे खडबडीत स्थलाकृती, तीव्र उतार, घनदाट जंगले आणि वेगाने वाहणाऱ्या नद्यांद्वारे वैशिष्ट्यीकृत आहे. २०० सेमीपेक्षा जास्त वार्षिक पर्जन्यमानासह या प्रदेशातील हवामान दमट आहे. जुलै आणि जानेवारीचे तापमान अनुक्रमे २५°C ते ३०°C आणि १०°C ते २०°C पर्यंत असते. माती लाल-तपकिरी आणि कमी सुपीक आहे. एकूण लागवडीच्या क्षेत्रापैकी सुमारे एक तृतीयांश क्षेत्र स्थलांतर शेतीखाली आहे, ज्याला स्थानिक पातळीवर झुमिंग म्हणतात. या भागात तांदूळ, मका, बटाटा आणि फळे (संत्रा, पाइन अ‍ॅपल, चुना, लिची इ.) ही मुख्य पिके आहेत. तसेच आसाम आणि दार्जिलिंगच्या डोंगरउतारांवर चहाचे मळे आढळतात.
३) खालच्या गंगेचे मैदान (Lower Gangetic Plains) :
हा प्रदेश बिहारचा पूर्व भाग, पश्चिम बंगाल (दार्जिलिंगचा डोंगराळ भाग वगळून) आणि आसाममधील ब्रह्मपुत्रा खोऱ्यात पसरलेला आहे. हे मोठ्या नद्यांनी साचलेल्या समृद्ध जलोढापासून बनलेले आहे. गंगा डेल्टा हा जगातील सर्वात मोठा डेल्टा आहे. या क्षेत्रात उष्ण आणि दमट हवामान आहे, जेथे वार्षिक पर्जन्यमान १०० ते २०० सेमीपर्यंत असते आणि जानेवारी आणि जूनमधील तापमान अनुक्रमे १२°C ते १८°C आणि २५° ते ३०°C दरम्यान असते. या प्रदेशात भूगर्भ पाण्याचा पुरेसा साठा आहे. इथे विहिरी आणि कालवे हे सिंचनाचे मुख्य स्त्रोत आहेत. उष्ण आर्द्र हवामान आणि समृद्ध गाळयुक्त माती भात आणि ताग पिकांच्या लागवडीसाठी अनुकूल परिस्थिती प्रदान करते.
४) मध्य गंगेचे मैदान (Middle Gangetic Plains) :
हे मैदान उत्तर प्रदेशच्या पूर्व भागात आणि संपूर्ण बिहारमध्ये पसरले आहे. हे एक मंद उताराचे मैदान आहे, जे गंगा आणि तिच्या उपनद्यांनी जमा केलेल्या सुपीक गाळाच्या मातीपासून बनलेले आहे. हे उष्ण आणि दमट हवामानाचे क्षेत्र आहे, जेथे वार्षिक पाऊस १००-१५० सेमी असतो. जुलैमध्ये तापमान २५°C ते ४०°C आणि जानेवारीमध्ये १०° ते २५°C पर्यंत असते. तांदूळ, मका, बाजरी इ. मुख्य खरीप पिके या भागांत घेतली जातात. तर, गहू, हरभरा, बार्ली, वाटाणा, मोहरी आणि बटाटा ही रब्बी पिके घेतली जातात. याबरोबरच आंबा, पेरू, लीची, केळी इत्यादी मुख्य फळ पिके या भागात घेतली जातात.
५) वरचा गंगेचा मैदान (Upper Gangetic Plains ) :
हे मैदान गंगा-यमुना दोआब, लखनौ विभाग आणि पश्चिम उत्तर प्रदेशातील रोहिलखंड आणि उत्तराखंडमधील हरिद्वार आणि उधमसिंह नगर जिल्ह्यांपर्यंत पसरलेले आहे. गंगा आणि तिच्या उपनद्यांनी जमा केलेल्या सुपीक मातीचा हा कमी-अधिक प्रमाणात मंद उतार असलेला सपाट प्रदेश आहे. हा उप-आर्द्र खंडीय (semi-humid continental climate) हवामानाचा प्रदेश आहे, जेथे वार्षिक पर्जन्यमान ७५ ते १५० सेमीपर्यंत असते. जानेवारीमध्ये तापमान १०°C ते २५°C आणि जुलैमध्ये २५°C ते ४०°C दरम्यान असते. इथे माती वालुकामय चिकणमाती आहे. या भागात कालवे आणि कूपनलिका सिंचनाच्या पुरेशा सुविधा निर्माण झाल्या आहेत. हा सधन कृषीप्रधान प्रदेश आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : दक्षिण अमेरिका खंड; वैशिष्ट्ये, नदीप्रणाली, वाळवंट अन् पर्वतरांगा
६) ट्रान्स-गंगा मैदान (Trans- Gangetic Plains) :
या प्रदेशात पंजाब, हरियाणा, दिल्ली, चंदीगड आणि राजस्थानमधील गंगानगर जिल्हा या मैदानाचा समावेश होतो. या प्रदेशात अर्ध-शुष्क हवामान (semi-arid climate) आहे, जेथे वार्षिक पाऊस ४० ते १०० सेमीपर्यंत बदलतो. सर्वाधिक पाऊस नैऋत्य मान्सून (South – West) दरम्यान प्राप्त होतो. हा खंडीय हवामानाचा (Continental Climate) प्रदेश असल्याने, प्रदेश मे/जूनमध्ये दिवसा ४५°C पर्यंत तर डिसेंबर/जानेवारीमध्ये रात्रीचे तापमान गोठणबिंदूपर्यंत जाते. तथापि, जानेवारी आणि जुलैचे सरासरी तापमान १०°C ते २०°C आणि २५°C ते ४०°C पर्यंत बदलते. याशिवाय या भागात लाखो कूपनलिका आणि कालवे आहेत.
