सागर भस्मे
Air Transport In India : मागील काही लेखांतून आपण भारतातील रेल्वे वाहतुकीविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण भारतातील हवाई वाहतूक व्यवस्था आणि तिचे महत्त्व याविषयी जाणून घेऊया.
हवाई वाहतुकीचे महत्त्व :
हवाई वाहतूक हा वाहतुकीचा सर्वात वेगवान मार्ग आहे, ज्याने पृथ्वीवरील प्रदेशामधील अंतर कमी केले आहे. हवाई वाहतुकीमुळे वेळेची मोठ्या प्रमाणात बचत होते. प्रतिकूल प्रदेश जसे उंच पर्वत, घनदाट जंगले, दलदलीचे क्षेत्र आणि वालुकामय वाळवंट अशा प्रदेशात आपण हवाई वाहतुकीद्वारे सहजपणे पोहोचू शकतो, जे वाहतुकीच्या इतर पद्धतींद्वारे जवळजवळ अशक्य आहे. आपत्कालीन परिस्थितीत तसेच पूर, दुष्काळ, महामारी आणि युद्धे यांसारख्या नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित आपत्तींमध्ये हवाई वाहतूक महत्त्वाची भूमिका बजावते. भारतासारख्या विशाल देशासाठी हवाई वाहतूक अत्यंत आवश्यक आहे. भारतातील हवामानदेखील हवाई वाहतुकीसाठी अनुकूल आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील रस्त्यांचे भौगोलिक वितरण कसे करण्यात आले? रस्ते वितरणाशी संबंधित समस्या कोणत्या?
भारतातील हवाई वाहतुकीची पार्श्वभूमी :
१९११ मध्ये जेव्हा अलाहाबाद आणि नैनीदरम्यान १० किमी अंतरावर एअर मेल ऑपरेशन सुरू झाले, तेव्हा भारतात हवाई वाहतुकीची सुरुवात झाली. ब्रिटिश, फ्रेंच आणि डच यांनी १९२९-३० मध्ये हवाई वाहतूक सुरू केली. इंडियन नॅशनल एअरवेजची स्थापना १९३३ मध्ये झाली आणि तिने कराची आणि लाहोरदरम्यान हवाई सेवा सुरू केली. दुसऱ्या महायुद्धाच्या अखेरीस कराची, मुंबई, दिल्ली, कोलकाता, लाहोर आणि इतर काही ठिकाणांसारख्या प्रमुख शहरांना हवाई सेवा देण्यात आली. १९४७ मध्ये देशाची फाळणी झाली, तेव्हा टाटा सन्स लि./एअर इंडिया, इंडियन नॅशनल एअरवेज, एअर सर्व्हिसेस ऑफ इंडिया आणि डेक्कन एअरवेज या चार कंपन्या होत्या.
१९५१ पर्यंत आणखी चार कंपन्या उदा. भारत एअरवेज, हिमालयन एव्हिएशन लि., एअरवेज इंडिया आणि कलिंगा एअरलाइन्सदेखील पुढे आल्या. १९५३ मध्ये, हवाई वाहतुकीचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले आणि एअर इंडिया इंटरनॅशनल आणि इंडियन एअरलाइन्स या दोन कॉर्पोरेशनची स्थापना करण्यात आली. सध्या भारतीय विमानचालनाचा चेहरामोहरा बदलत असून विकास आणि वाढीसाठी भारतीय हवाई वाहतूक सज्ज आहे. आर्थिक उदारीकरणाने विमान प्रवासाचा दृष्टिकोन पूर्णपणे बदलला आहे.
नागरी विमान वाहतूक हे देशातील एक संभाव्य क्षेत्र आहे, जे विकासाचे महत्वपूर्ण क्षेत्र बनू शकते. भारतामध्ये या क्षेत्राच्या वाढीसाठी अत्यंत अनुकूल परिस्थिती आहे. म्हणजे वाढती एकूण लोकसंख्या, वाढती मध्यमवर्गीय लोकसंख्या आणि २००१ पासून जलद आर्थिक वाढ, देशांतर्गत हवाई प्रवासी सहा पटीने वाढून ८५.२ दशलक्ष झाले आहेत, तर आंतरराष्ट्रीय प्रवास करणारे प्रवासीदेखील वाढले आहेत. २०१५ मध्ये ते चार पटीने वाढून ४९.८ दशलक्ष झाले आहेत.
भारतातील नागरी विमान वाहतूक क्षेत्राने अलीकडच्या वर्षांत अभूतपूर्व वाढ नोंदवली आहे. सध्या देशात प्रवासी वाहतूक आणि कार्गो सेवा देणाऱ्या कंपन्या मोठ्या संख्येने आहेत. हवाई वाहतूक कंपन्या सार्वजनिक क्षेत्रासह खासगी क्षेत्रातही आहेत. सार्वजनिक क्षेत्रात, एअर इंडिया लिमिटेड आहे आणि तिच्या उपकंपन्या उदा. अलायन्स एअर, एअर इंडिया चार्टर्स लि., एअर इंडिया एक्सप्रेस इत्यादी. तर खासगी कंपन्यांमध्ये, जेट एअरवेज (इंडिया) लि., जेटलाइट एअरलाइन्स, गो एअरलाइन्स (इंडिगो) प्रा. लि., स्पाइस जेट लि., इंटर ग्लोबल एव्हिएशन लि. (इंडिगो) आणि एअर एशिया देशांतर्गत क्षेत्रात कार्यरत आहेत आणि देशाच्या विविध भागांमध्ये उड्डाणे आणि कनेक्टिव्हिटीचा विस्तृत पर्याय प्रदान करत आहेत. तसेच, तीन कार्गो एअरलाइन्स उदा. ब्लू डार्ट एव्हिएशन प्रा. Ltd., Deccan Cargo and Export Logistics Pvt. Ltd. आणि M/s Quickjet शेड्यूल्ड कार्गो सेवा चालवत आहेत. याशिवाय १३९ कंपन्या नॉन-शेड्युल्ड एअर ट्रान्सपोर्ट ऑपरेटर म्हणून काम करत आहेत.
एअर इंडिया (Air India) :
एअर इंडिया आंतरराष्ट्रीय हवाई सेवा प्रदान करते. हे आंतरराष्ट्रीय विमानतळांवरून चालते आणि आपल्या सेवांद्वारे भारताला जगातील जवळजवळ सर्व खंडांशी जोडते. त्यांचा विमानांचा ताफा १९६०-६१ मधील १३ विमानांच्या तुलनेत २००५-०६ मध्ये ३४ पर्यंत जवळपास तिपटीने वाढला आहे. एअर इंडियाने प्रवास करणाऱ्या प्रवाशांची संख्या १९६०-६१ मधील १.२५ लाख वरून २००५-०६ मध्ये ४४.४० लाख इतकी वाढली आहे. आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रांचे विशेषत: अधिक नफा मिळवून देणार्‍या आखाती मार्गांचे कार्य वाढवण्‍याचा प्रयत्‍न केला गेला आहे. भारत सरकारने एप्रिल २०१२ मध्ये एअर इंडियाच्या ऑपरेशनल आणि आर्थिक कामगिरीमध्ये सुधारणा करण्यासाठी टर्न अराउंड प्लॅन (TAP) आणि आर्थिक पुनर्रचना योजना (FRP) मंजूर केली. कंपनीने २०११-१२ मध्ये खर्चात कपात आणि महसूल वाढीसाठी अनेक पुढाकार घेतले.
इंडियन एअरलाइन्स (Indian Airlines) : ही कंपनी देशांतर्गत हवाई वाहतूक हाताळते आणि प्रवासी तसेच इतर वस्तू देशातील विविध ठिकाणी नेते. तसेच ही कंपनी १२ देशांना सेवादेखील प्रदान करते, उदा. पाकिस्तान, मालदीव, नेपाळ, श्रीलंका, मलेशिया, बांगलादेश, थायलंड, सिंगापूर, U.A.E., ओमान, म्यानमार आणि कुवेत.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील हवाई वाहतूक व्यवस्था नेमकी कशी आहे? या वाहतूक व्यवस्थेचे महत्त्व काय?
वायुदूत (Vayudoot) : देशातील हवाई वाहतूक वाढवण्यासाठी १९८१ मध्ये वायुदूतची स्थापना करण्यात आली. याने दुर्गम भागांमध्ये जेथे हवाई वाहतूक सेवा उपलब्ध नव्हती तेथे दुवे प्रदान केले.
पवन हंस लिमिटेडची स्थापना १९८५ मध्ये झाली. हे ONGC, ऑइल इंडिया लि. आणि एनरॉन ऑइल अँड गॅस, मुंबई हायसह पेट्रोलियम क्षेत्राला हेलिकॉप्टर सेवा पुरवते आणि दुर्गम भागांना जोडते. अरुणाचल प्रदेश, मेघालय, सिक्कीम आणि त्रिपुरा या राज्यांमध्ये कंपनीचे हेलिकॉप्टर तैनात करून ईशान्य भागात मजबूत हवाई वाहतूक सेवा प्रदान करण्यात आली आहे. या व्यतिरिक्त ते पंजाब, मध्य प्रदेश, लक्षद्वीपसारख्या काही राज्य सरकारांना आणि NTPC, GAIL आणि BSF सारख्या सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रमांनादेखील सेवा प्रदान करते.
