सागर भस्मे
मागील लेखात आपण महासागराचे तापमान, घनता व क्षारता यांचा अभ्यास केला. आजच्या लेखातून सागरी तळावर साचणाऱ्या गाळांविषयी जाणून घेऊ. समुद्राच्या तळावर जमा होणारे विविध स्रोतांमधून मिळविलेले असंघटित गाळ सागरी निक्षेपामधे समाविष्ट केले जातात. महाद्वीपीय खडक, नद्या, वारा इत्यादींद्वारे महासागरात गाळ वाहून येतो. ज्वालामुखीचा उद्रेकदेखील समुद्रात गाळ पुरवतो. त्याशिवाय सागरी जीवांचे (वनस्पती आणि प्राणी दोन्ही) क्षय आणि विघटनदेखील सागरी निक्षेपामध्ये भर घालतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महासागराच्या पाण्यातील क्षारता म्हणजे काय? त्याचे स्त्रोत आणि परिणामकारक घटक कोणते?
महासागर आणि समुद्रांमध्ये साचलेला गाळ चार प्रमुख स्रोतांपासून प्राप्त होतो :
- ज्वालामुखीचा उद्रेक
- सागरी वनस्पती आणि प्राणी – नेरेटिक निक्षेप (Neretic Deposits), पेलाजिक निक्षेप,
- टेरिजेनस निक्षेप (Terrigenous deposits)– रेव, वाळू, चिकणमाती, चिखल (निळा चिखल, हिरवा चिखल, लाल चिखल)
- अजैविक पदार्थ आणि निक्षेप – उल्कायुक्त धूळ (Meteoric Dust), लाल चिकणमाती
टेरिजेनस निक्षेप :
महाद्वीपीय खडक विविध प्रकारच्या हवामानामुळे विभक्त व विघटित होतात; ज्यामुळे बारीक व खडबडीत गाळ तयार होतो. महाद्वीपीय उत्पत्तीच्या या गाळांना टेरिजेनस पदार्थ म्हणतात; जे पृष्ठभागावरून रेनवॉश, नाल्या, गल्ली व लहान नाल्यांद्वारे नद्यांमध्ये आणले जातात. शेवटी हे विघटित झालेले खडक नद्यांद्वारे महासागर व समुद्रांमध्ये पोहोचतात. दरवर्षी सुमारे १५,००० दशलक्ष ते २०,००० दशलक्ष टन घनपदार्थ नद्यांमधून महासागरात प्रवाहित होतात. त्यामध्ये एकूण सुमारे चार हजार दशलक्ष टन विद्राव्य पदार्थ जोडले जाऊ शकतात. याचा अर्थ असा की, समुद्रापर्यंत पोहोचणाऱ्या प्रत्येक घनमीटर पाण्यामागे सरासरी अर्धा किलो गाळ महाद्वीपांमधून वाहून जातो. गाळाचा आकार किनाऱ्यापासून लहान व बारीक होत जातो. अतिशय बारीक गाळ ऑफशोअर प्रदेशात ठेवला जातो.
टेरिजेनस निक्षेपाचे स्थान व खोली यांच्या आधारावर तीन श्रेणींमध्ये वर्गीकरण केले जाते.
१) किनारी निक्षेप (Littoral Deposits) सामान्यत: भूखंड मंचावर हे अवशेष प्रामुख्याने किनारपट्टीच्या जवळ १०० फॅदम्स (६०० फूट) खोलीपर्यंत आढळतात. तसेच ते १००० मी. ते २,००० मी. खोलीपर्यंतही आढळतात. किनारी निक्षेपामध्ये रेव, वाळू गाळ, चिकणमाती व चिखल असतो.
२) उथळ पाण्याच्या (Shallow Water) साठ्यांमध्ये कमी भरतीचे पाणी आणि १०० फॅदम खोलीदरम्यान साचलेल्या गाळाचा समावेश होतो. त्यामध्ये रेव, वाळू, गाळ आणि वेगवेगळ्या प्रमाणात चिकणमाती असते. समुद्राच्या लाटा आणि भरतीच्या लाटा गाळाचे वर्गीकरण करण्यास मदत करतात. परंतु, भूस्खलन, जोरदार वादळलाटा काही वेळा गाळाच्या उभ्या (Vertical) स्तरीकरणात अडथळा आणतात.
३) खोल पाण्याच्या (Deep Water) साठ्यांमध्ये १०० फॅदमच्या खोलीच्या खाली साचलेल्या गाळाचा समावेश होतो. समुद्रात वाढत्या खोलीसह गाळाचा क्रम निळा चिखल, लाल चिखल, हिरवा चिखल, कोरल चिखल व ज्वालामुखीचा चिखल असा लागतो.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महासागराची घनता म्हणजे नेमकं काय? ती कशी ठरवली जाते?
पेलागिक निक्षेप :
विविध प्रकारच्या ओझच्या (Oozos) स्वरूपात सागरी वनस्पती आणि प्राण्यांचे अवशेष असलेले पेलाजिक निक्षेप सुमारे ७५.५ टक्के महासागर क्षेत्र व्यापतात. टेरोपॉड, डायटॉम व रेडिओलरियन ओझ सर्व सागरी ठेवींचे अनुक्रमे ०.४%, ६.४% व ३.४% क्षेत्र व्यापतात. एकूण सागरी साठ्यांपैकी ३१.३% लाल माती आहे. १२,९०,००० किमी क्षेत्रफळात टेरोपॉड ओझ आढळतात. ग्लोबिगेरिना ओझ प्रशांत महासागरातील मोठा भाग व्यापतात. अशा प्रकारे महासागरात गाळाचे वितरण होते.
मागील लेखात आपण महासागराचे तापमान, घनता व क्षारता यांचा अभ्यास केला. आजच्या लेखातून सागरी तळावर साचणाऱ्या गाळांविषयी जाणून घेऊ. समुद्राच्या तळावर जमा होणारे विविध स्रोतांमधून मिळविलेले असंघटित गाळ सागरी निक्षेपामधे समाविष्ट केले जातात. महाद्वीपीय खडक, नद्या, वारा इत्यादींद्वारे महासागरात गाळ वाहून येतो. ज्वालामुखीचा उद्रेकदेखील समुद्रात गाळ पुरवतो. त्याशिवाय सागरी जीवांचे (वनस्पती आणि प्राणी दोन्ही) क्षय आणि विघटनदेखील सागरी निक्षेपामध्ये भर घालतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महासागराच्या पाण्यातील क्षारता म्हणजे काय? त्याचे स्त्रोत आणि परिणामकारक घटक कोणते?
महासागर आणि समुद्रांमध्ये साचलेला गाळ चार प्रमुख स्रोतांपासून प्राप्त होतो :
- ज्वालामुखीचा उद्रेक
- सागरी वनस्पती आणि प्राणी – नेरेटिक निक्षेप (Neretic Deposits), पेलाजिक निक्षेप,
- टेरिजेनस निक्षेप (Terrigenous deposits)– रेव, वाळू, चिकणमाती, चिखल (निळा चिखल, हिरवा चिखल, लाल चिखल)
- अजैविक पदार्थ आणि निक्षेप – उल्कायुक्त धूळ (Meteoric Dust), लाल चिकणमाती
टेरिजेनस निक्षेप :
महाद्वीपीय खडक विविध प्रकारच्या हवामानामुळे विभक्त व विघटित होतात; ज्यामुळे बारीक व खडबडीत गाळ तयार होतो. महाद्वीपीय उत्पत्तीच्या या गाळांना टेरिजेनस पदार्थ म्हणतात; जे पृष्ठभागावरून रेनवॉश, नाल्या, गल्ली व लहान नाल्यांद्वारे नद्यांमध्ये आणले जातात. शेवटी हे विघटित झालेले खडक नद्यांद्वारे महासागर व समुद्रांमध्ये पोहोचतात. दरवर्षी सुमारे १५,००० दशलक्ष ते २०,००० दशलक्ष टन घनपदार्थ नद्यांमधून महासागरात प्रवाहित होतात. त्यामध्ये एकूण सुमारे चार हजार दशलक्ष टन विद्राव्य पदार्थ जोडले जाऊ शकतात. याचा अर्थ असा की, समुद्रापर्यंत पोहोचणाऱ्या प्रत्येक घनमीटर पाण्यामागे सरासरी अर्धा किलो गाळ महाद्वीपांमधून वाहून जातो. गाळाचा आकार किनाऱ्यापासून लहान व बारीक होत जातो. अतिशय बारीक गाळ ऑफशोअर प्रदेशात ठेवला जातो.
टेरिजेनस निक्षेपाचे स्थान व खोली यांच्या आधारावर तीन श्रेणींमध्ये वर्गीकरण केले जाते.
१) किनारी निक्षेप (Littoral Deposits) सामान्यत: भूखंड मंचावर हे अवशेष प्रामुख्याने किनारपट्टीच्या जवळ १०० फॅदम्स (६०० फूट) खोलीपर्यंत आढळतात. तसेच ते १००० मी. ते २,००० मी. खोलीपर्यंतही आढळतात. किनारी निक्षेपामध्ये रेव, वाळू गाळ, चिकणमाती व चिखल असतो.
२) उथळ पाण्याच्या (Shallow Water) साठ्यांमध्ये कमी भरतीचे पाणी आणि १०० फॅदम खोलीदरम्यान साचलेल्या गाळाचा समावेश होतो. त्यामध्ये रेव, वाळू, गाळ आणि वेगवेगळ्या प्रमाणात चिकणमाती असते. समुद्राच्या लाटा आणि भरतीच्या लाटा गाळाचे वर्गीकरण करण्यास मदत करतात. परंतु, भूस्खलन, जोरदार वादळलाटा काही वेळा गाळाच्या उभ्या (Vertical) स्तरीकरणात अडथळा आणतात.
३) खोल पाण्याच्या (Deep Water) साठ्यांमध्ये १०० फॅदमच्या खोलीच्या खाली साचलेल्या गाळाचा समावेश होतो. समुद्रात वाढत्या खोलीसह गाळाचा क्रम निळा चिखल, लाल चिखल, हिरवा चिखल, कोरल चिखल व ज्वालामुखीचा चिखल असा लागतो.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महासागराची घनता म्हणजे नेमकं काय? ती कशी ठरवली जाते?
पेलागिक निक्षेप :
विविध प्रकारच्या ओझच्या (Oozos) स्वरूपात सागरी वनस्पती आणि प्राण्यांचे अवशेष असलेले पेलाजिक निक्षेप सुमारे ७५.५ टक्के महासागर क्षेत्र व्यापतात. टेरोपॉड, डायटॉम व रेडिओलरियन ओझ सर्व सागरी ठेवींचे अनुक्रमे ०.४%, ६.४% व ३.४% क्षेत्र व्यापतात. एकूण सागरी साठ्यांपैकी ३१.३% लाल माती आहे. १२,९०,००० किमी क्षेत्रफळात टेरोपॉड ओझ आढळतात. ग्लोबिगेरिना ओझ प्रशांत महासागरातील मोठा भाग व्यापतात. अशा प्रकारे महासागरात गाळाचे वितरण होते.
