सागर भस्मे
मागील लेखातून आपण भारतातील लोकसंख्या आणि अनुसूचित जाती-जमातींविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण भारताची रेल्वे वाहतूक आणि त्यावर परिणाम करणाऱ्या घटकांविषयी जाणून घेऊया.
वाहतूक ही एक अशी व्यवस्था आहे, ज्यामध्ये प्रवासी आणि वस्तू एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेल्या जातात. भारतासारख्या मोठ्या आणि विकसनशील देशाच्या प्रगतीसाठी स्वस्त आणि कार्यक्षम वाहतुकीच्या साधनांचा विकास आवश्यक आहे. वाहतूक मार्ग देशाच्या मूलभूत आर्थिक धमन्या आहेत. वाहतूक व्यवस्था ही राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेची शिरोबिंदू मानली जाते आणि ती उत्पादन आणि उपभोग यांच्यातील महत्त्वाचा दुवा प्रदान करते. देशातील वाहतुकीचे प्रमाण हे त्याच्या प्रगतीचे मोजमाप आहे.
उत्तरेला काश्मीरपासून दक्षिणेला कन्न्याकुमारीपर्यंत आणि पश्चिमेला कांडलापासून पूर्वेला कोहिमापर्यंत लांब असलेला भारत हा एक विशाल देश आहे. भारतात प्रचंड वैविध्यपूर्ण नैसर्गिक संसाधने आहेत. याशिवाय, भारतामध्ये आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि वांशिक रचनेत मोठी विविधता आहे. भारतीय कापडातील विविधतेत एकता आणण्यासाठी सुसज्ज वाहतूक व्यवस्था आवश्यक आहे. या व्यवस्थांमध्ये रस्तेमार्ग, विमानमार्ग, रेल्वेमार्ग आणि जलमार्ग यांचा समावेश होतो.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील अनुसूचित जाती व जमातींची संख्या किती? त्या भारतातील कोणत्या भागात आढळतात?
भारतातील रेल्वे :
भारतीय रेल्वे व्यवस्था ही देशाच्या अंतर्देशीय वाहतुकीची मुख्य धमनी आहे. रेल्वे ही वस्तुतः देशाची जीवनरेखा बनवते, मालवाहतूक आणि प्रवासी अशा दोन्ही प्रकारच्या वाहतुकीच्या मोठ्या प्रमाणावर दळणळणाच्याा गरजा भागवतात, ज्यामुळे आर्थिक वाढीस हातभार लागतो आणि राष्ट्रीय एकात्मतेला चालना मिळते. खरे तर, रेल्वे हा भारतातील भूपृष्ठ वाहतूक व्यवस्थेचा कणा आहे.
भारतीय रेल्वेचा विकास आणि वाढ :
भारतातील पहिला रेल्वे मार्ग १६ एप्रिल १८५३ रोजी मुंबई ते ठाणे दरम्यान ३४ किमी अंतरावर सार्वजनिक वाहतुकीसाठी खुला करण्यात आला. ही लाईन १ मे १८५४ रोजी कल्याणपर्यंत आणि खोपोलीपर्यंत वाढवण्यात आली. १२ मे १८५६ रोजी खंडाळा-पुणे विभाग वाहतुकीसाठी खुला करण्यात आला. याच दरम्यान, देशाच्या पूर्व भागात रेल्वे मार्गांचे बांधकाम चालू होते आणि पूर्व भारतीय रेल्वेच्या हाओरा ते हुगली या ३७ किमी अंतराच्या पहिल्या विभागाचे उद्घाटन १५ ऑगस्ट १८५४ रोजी झाले. हाओरा-हुगली विभाग ३ फेब्रुवारी, १८५५ रोजी राणीगंज कोळसा खाणीपर्यंत विस्तारित करण्यात आला.
कानपूर ते अलाहाबाद ही लाईन १८५९ मध्ये सुरू करण्यात आली. तसेच रेल्वेच्या विकासात देशाचा दक्षिण भाग देखील मागे राहिला नाही आणि १८५६ मध्ये रॉयपुरम ते अर्कोट असा पहिला १०५ किमी लांबीचा रेल्वे मार्ग भारताच्या दक्षिण भागामध्ये विकसित झाला. १८७० मध्ये, कोलकाता आणि मुंबई दरम्यान रेल्वेमार्ग सुरू झाला आणि मुघल सराय ते लाहोर (आता पाकिस्तानमध्ये) मुख्य मार्ग पूर्ण झाला. १८७१ मध्ये मुंबई-चेन्नई हा मार्गही खुला करण्यात आला. अशा प्रकारे १८५३ ते १८७१ या १८ वर्षांच्या अल्प कालावधीत भारतातील बहुतेक महत्त्वाची शहरे रेल्वेने जोडली गेली. १९ व्या शतकाच्या शेवटी ३९,८३४ किमी आणि १९४० पर्यंत ६६,२३४ पर्यंत भारतातील रेल्वे मार्गाची लांबी वाढली.
१५ ऑगस्ट १९४७ पर्यंत, भारतीय रेल्वेचे रुळ ६५,२१७ किमी होते, त्यापैकी १०,५२३ किमी पाकिस्तानला गेले आणि भारतात ५४,६९४ किमी रेल्वे मार्ग लांबी आली. भारतीय रेल्वेची अभूतपूर्व वाढ स्वातंत्र्योत्तर काळात झाली आहे, २०१४ मध्ये, भारताकडे आशियातील दुसरे सर्वात मोठे रेल्वे नेटवर्क होते आणि यूएसए (२,२८,२१८ किमी), चीन (१,०३,१०० किमी) आणि रशियन फेडरेशन (८५,२६६ किमी) नंतर जगातील चौथ्या क्रमांकाचे रेल्वे नेटवर्क होते. परंतु, प्रवासी वाहून नेण्याच्या बाबतीत भारत जगात अव्वल आहे. ११,१२२ लोकोमोटिव्ह, ५३,१०१ प्रवासी सेवा वाहने, ६,८९९ इतर कोचिंग वाहने आणि ६६,६८७ किमी लांबीच्या मार्गावर पसरलेल्या ७,२१६ स्थानकांचे हे देशातील सर्वात मोठे सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम आहे.
१८५३ मध्ये स्थापन झाल्यापासून भारतीय रेल्वेची वाढ अभूतपूर्व आहे. देशाच्या आर्थिक, औद्योगिक आणि सामाजिक विकासात तिने महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. रेल्वे मार्ग लांबीच्या संदर्भात भारताने केलेली प्रगती असूनही, भारतीय रेल्वे मार्गाची लांबी अत्यंत कमी दराने वाढत आहे. जरी, भारतामध्ये जगातील चौथ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे रेल्वे नेटवर्क असले तरी, देशाचा आकार आणि लोकसंख्या लक्षात घेता ते पुरेसे नाही. गेल्या तीन दशकांमध्ये देशाचे रेल्वे नेटवर्क फक्त ७.५% वाढले आहे आणि देशाच्या अनेक भागांमध्ये रेल्वे लाईन नाही.
जम्मू आणि काश्मीर, हिमाचल प्रदेश आणि उत्तराखंडमधील पर्वतीय भाग तसेच ईशान्येकडील बहुतेक राज्यांतील डोंगराळ भागात रेल्वे मार्गांची कमतरता आहे. दुर्गम भागातील बरेच लोक त्यांच्या संपूर्ण आयुष्यात कधीही ट्रेनमध्ये चढले नाहीत.
चीनच्या रेल्वे रुळांच्या लांबीच्या भारतातील वाढीची तुलना करणे फायदेशीर ठरेल. स्वातंत्र्यानंतर लगेचच, म्हणजे, १९५० मध्ये, भारताचे एकूण रेल्वे नेटवर्क ५४,६९४ किमी होते, तर चीनचे २२,१६१ इतके किमी होते. दुसऱ्या शब्दांत भारताचे नेटवर्क चीनच्या तुलनेत दुप्पट होते. एवढा फरक असूनही त्या देशाने १९९२ मध्ये भारताला मागे टाकले आणि २००० मध्ये चीनच्या रेल्वे मार्गाची लांबी ७०,०५७ किमी होती. ही आकडेवारी बघता व इतर देशांची तुलना करता भारताला रेल्वे वाहतुकीमध्ये आणखी विकास घडवून आणण्याची गरज आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील स्थलांतराचे स्वरूप आणि प्रकार कोणते?
रेल्वेवर परिणाम करणारे घटक :
भारतीय रेल्वे नेटवर्कचा विकास भौगोलिक, आर्थिक आणि राजकीय घटकांनी प्रभावित झाला आहे.
१) भौगोलिक घटक (Geographical Factors) : उत्तर भारतीय मैदान, तेथील सपाट जमीन, लोकसंख्येची उच्च घनता आणि समृद्ध शेती रेल्वेच्या विकासासाठी सर्वात अनुकूल परिस्थिती प्रस्तुत करते. तथापि, मोठ्या संख्येने नद्यांच्या उपस्थितीमुळे पूल बांधणे आवश्यक आहे, ज्यासाठी मोठा खर्च करावा लागतो. बिहार आणि आसाममधील अनेक नद्यांच्या पूर मैदानात रेल्वे नाहीत. दक्षिण भारतातील पठारी प्रदेश हा उत्तर मैदानी भागाइतका रेल्वेसाठी योग्य नाही. उत्तरेकडील हिमालयीन प्रदेश त्याच्या खडबडीत स्थलाकृतिमुळे जवळजवळ संपूर्णपणे रेल्वेपासून वंचित आहे. होशियारपूर, कोटद्वार, देहरादून, काठगोदाम इत्यादी काही रेल्वे टर्मिनल पायथ्याशी आहेत. काही नॅरोगेज रेल्वे ट्रॅक हिमालयाच्या प्रदेशात आढळतात. जम्मू आणि काश्मीर खोऱ्यातील रेल्वे जोडणी खूप मोठ्या खर्चात कार्यान्वित करण्यात आली आहे. राजस्थानातील वालुकामय प्रदेशही रेल्वेसाठी फारसे अनुकूल नाहीत.
जोधपूर ते जैसलमेर दरम्यान १९६६ पर्यंत रेल्वेमार्ग नव्हता. त्याचप्रमाणे मध्य प्रदेश आणि ओडिशातील जंगली प्रदेश, पश्चिम बंगालमधील डेल्टाइक दलदल, कच्छच्या रणातील दलदलीचा प्रदेश आणि सह्याद्रीचा डोंगराळ भाग हे देखील रेल्वेच्या विकासासाठी प्रतिकूल आहेत. सह्याद्री केवळ मुंबई, वास्को-डी-गामा, मंगळूर आणि कोची यांसारख्या किनारी भागातून व घाटामधून जसे की थळघट, बोरघाट आणि पालघाट सारख्या दरी पार करून रेल्वे मार्गाचा विकास करण्यात आला आहे. साहजिकच, रेल्वे कमीत कमी प्रतिकाराचा मार्ग अवलंबत असते. म्हणून भौगोलिक घटक रेल्वे मार्गाच्या विकासात महत्त्वाचे असतात.
२) आर्थिक घटक (Economic Factors) : आर्थिकदृष्ट्या प्रगत भागात जेथे रेल्वे नेटवर्कची अधिक गरज भासते तेथे रेल्वेचा अधिक विकास होतो. याउलट, रेल्वे ज्या भागातून जातात त्या भागात आर्थिक सुबत्ता आणते. मोठ्या शहरी आणि औद्योगिक केंद्रांजवळ तसेच खनिज आणि कृषी संसाधनांनी समृद्ध असलेल्या भागात रेल्वेची सर्वाधिक घनता आपल्याला बघायला मिळते. ही घनता आर्थिक संबंधांमुळे असल्याचे दिसून येते.
३) राजकीय आणि प्रशासकीय घटक (Political and administrative factors) : भारतातील सध्याची रेल्वे व्यवस्था ही ब्रिटिश राजवटीचा वारसा आहे. ब्रिटीश प्रशासनाने रेल्वे मार्गांची दिशा आणि पॅटर्न अशा प्रकारे आखले की, ते भारतातील मौल्यवान कच्च्या मालाचा त्यांच्या उद्योगांच्या फायद्यासाठी वापर करू शकतील. ब्रिटनमधील तयार माल भारतीय बाजारपेठेत मोठ्या प्रमाणात वस्तू पुरवू शकतील. याशिवाय, ब्रिटिशांना त्यांचे लष्करी वर्चस्व राखायचे होते, ज्यासाठी सैन्य, शस्त्रास्त्रे आणि दारूगोळा यांची जलद हालचाल आवश्यक होती त्यामुळे रेल्वेचे बांधकाम वेगाने झाले. त्यामुळे मुंबई, कोलकाता आणि चेन्नई या मोठ्या बंदरांना सर्वोच्च प्राधान्य देण्यात आले. आयात आणि निर्यात सोयीसाठी ही बंदरे त्यांच्या अंतर्गत भागांशी रेल्वेमार्गाने जोडलेली होती. बंदरांमधूनच रेल्वेचे जाळे देशाच्या इतर भागात पसरले. अशाप्रकारे राजकीय वृत्तीने आणि प्रशासकीय सोयीसाठी ब्रिटिशांनी भारतात रेल्वेचा विकास केला. आर्थिक दृष्ट्या आजही ही विकासाची वृत्ती लागू पडते.
