सागर भस्मे मागील लेखांतून आपण पृथ्वीच्या हवामानशास्त्राचा अभ्यास केला. या लेखामधून आपण पृथ्वीवरील महासागर व त्यांच्या स्वरूपांबाबत जाणून घेऊया. जगाचा सुमारे तीन चतुर्थांश भाग हायड्रोस्फियरने व्यापलेला आहे. जगाच्या एकूण पृष्ठभागाच्या क्षेत्रफळांपैकी (५०९,९५०,००० किमी²) जलमंडल आणि लिथोस्फियर अनुक्रमे ३६१,०६०,००० किमी² (सुमारे ७१ टक्के) आणि १४८,८९०,००० किमी² (सुमारे २९ टक्के) व्यापतात. हायड्रोस्फियरचे आकारमान आणि स्थानाच्या आधारावर महासागर, अंतर्देशीय समुद्र (Inland seas), छोटे बंदिस्त समुद्र (small enclosed sea), खाडी (Bays) इत्यादींमध्ये विभागणी केली आहे. हेही वाचा - UPSC-MPSC : त्सुनामीची निर्मिती कशी होते? त्याची नेमकी कारणे कोणती? प्रशांत महासागर (१६५,०००,००० किमी²), अटलांटिक महासागर (८२,०००,००० किमी2) आणि हिंदी महासागर (७३,०००,० ०००किमी ²) हे महत्त्वाचे महासागर आहेत. तर आर्क्टिक समुद्र, मलय समुद्र, मध्य अमेरिकन समुद्र, भूमध्य समुद्र, बेरिंग समुद्र, बार्नेट्स समुद्र, कारा समुद्र, पूर्व सायबेरियन समुद्र, जपान समुद्र, पूर्व चीन समुद्र, ओखोत्स्क समुद्र, पिवळा समुद्र, अंदमान समुद्र, दक्षिण चीन समुद्र, कॅरिबियन समुद्र, उत्तर समुद्र, सेलेबस समुद्र, लॅब्राडोर समुद्र, ब्यूफोर्ट समुद्र, अरबी समुद्र, लाल समुद्र इ. छोटे सागर आहेत. लिथोस्फियर प्रमाणे, हायड्रोस्फियरदेखील विविध प्रकारच्या भुरुपांनी वैशिष्ट्यीकृत आहे, जसे की मध्य-महासागरीय पर्वतरांगा, गर्ता, खोल समुद्रातील मैदाने, खोरे, घाटी (submarine canyons) इ. जगातील सर्वात मोठा भूमिगत महासागर (Underground Ocean) : जगातील सर्वात मोठा भूगर्भातील ‘महासागर’ म्हणजेच ‘भूमिगत पाण्याचा भाग’ होय. हा भाग २००७ मध्ये शोधला गेला. हा विशाल भूगर्भ महासागर इंडोनेशियापासून रशियाच्या उत्तरेकडील टोकापर्यंत जमिनीच्या पृष्ठभागाखाली ७०० ते १४०० किमी लांबीपर्यंत पसरलेला आहे. पॅसिफिक महासागराच्या तळाशी महाद्विपीय प्लेटच्या खाली वाहून जाऊन त्यामध्ये प्रचंड प्रमाणात पाणी संचयन झाल्यामुळे हे भूगर्भीय पाण्याचे सागर तयार झाले आहे. १) कॉन्टिनेंटल शेल्फ (Continental Shelf) : महाद्विपीय शेल्फचे अवरुप हे मुळात महाद्विपीय प्लॅटफॉर्मचे विस्तारित रूप आहे. सागरी लाटा आणि प्रवाहांमुळे महाद्विपीय सीमा नष्ट होतात आणि त्यामुळे नद्या आणि समुद्राच्या लाटांनी खाली आणलेल्या गाळाचे साठे प्राप्त करणारे विस्तृत प्लॅटफॉर्म तयार होतात. हे गाळ सतत समुद्राच्या पाण्याखाली एकत्रित केले जातात आणि शेवटी विस्तृत महाद्विपीय शेल्फ तयार होतात. अशा प्रकारे महाद्विपीय शेल्फचे अवरुप हे सागरी धूप आणि प्रवाही गाळाचे परिणाम आहेत. महाद्विपीय शेल्फ फक्त अशाच भागात तयार होतात, जेथे समुद्राची स्थिती शांत असते. ज्यामुळे दीर्घकाळापर्यंत अवसादन अविरतपणे चालू राहते आणि परिणामी तिथे गाळाचे संचयन मोठ्या प्रमाणात होते. २) खंडीय/महद्विपीय उतार (Continental slope) : उतारांची निर्मिती सागरी प्रक्रियांमुळे प्रामुख्याने समुद्राच्या लाटांमुळे होत असते. टेक्टोनिक सिद्धांतानुसार खंडीय उतारांच्या उत्पत्तीसाठी फॉल्टिंग जबाबदार मानले जाते. काही घातांकांचा असा विश्वास आहे की, महाद्विपीय उतार महाद्विपीय शेल्फ वाकल्यामुळे आणि खंडित होण्यामुळे आणि त्यानंतर झालेल्या अवसादनामुळे तयार होतात. महाद्विपीय शेल्फपासून खोल समुद्राच्या मैदानापर्यंत पसरलेल्या तीव्र उताराच्या क्षेत्राला महाद्विपीय उतार असे म्हणतात. खंडीय उतार वेगवेगळ्या ठिकाणी ५° ते ६०° दरम्यान असतो. उदा. सेंट हेलेनाजवळ ४०°, स्पॅनिश किनाऱ्यापासून ३०°, सेंट पॉलजवळ ६२°, कालिकत कोस्ट (भारत) जवळ ५° ते १५° इ. खंडीय उतारावरील पाण्याची खोली २०० मीटर ते २००० मीटरपर्यंत बदलते. महाद्विपीय उतार महासागर खोऱ्यांच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या सरासरी केवळ ८.५ % व्यापतात आणि ते एका महासागरापासून दुसऱ्या महासागराला वेगळे करतात. उदा. अटलांटिक महासागरात १२.४%, प्रशांत महासागर ७% आणि हिंदी महासागरात ६.५% भाग व्यापते. ३) खोल समुद्र मैदाने (Deep sea plains) : सपाट मैदान असलेले खोल समुद्राचे मैदान हे महासागर खोऱ्यातील सर्वात विस्तृत क्षेत्र आहे. ३००० मीटर ते ६००० मीटर खोली असलेली ही खोल-सपाट मैदाने महासागर खोऱ्यांच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या सरासरी ७५.९% क्षेत्र व्यापतात. (८०.१% प्रशांत महासागरात, ८०.१% हिंदी महासागर आणि ५४.९% अटलांटिक महासागरात). पॅसिफिक आणि हिंद महासागरांच्या तुलनेत अटलांटिक महासागरातील मैदानाचे क्षेत्रफळ कमी आहे. हेही वाचा - UPSC-MPSC : दुष्काळ म्हणजे नेमके काय? त्याची कारणे कोणती? ४) समुद्रातील कॅन्योंस/गर्ता (Submarine canyons) : महाद्विपीय शेल्फ आणि उतारावर स्थित उभ्या भिंती असलेल्या लांब, अरुंद आणि अतिशय खोल दरी किंवा खंदकांना समुद्र गर्ता म्हणतात. मॉर्फोजेनेटिक (morphogenetic) प्रक्रियेच्या आधारावर त्यांचे वर्गीकरण (i) हिमनदीने खोदलेल्या गर्ता आणि (ii) नॉन-ग्लेशियल गर्तामध्ये केले जाते. कॅन्योंसच्या उत्पत्तीचा संबंध पृथ्वीच्या विविध प्रकारच्या हालचालींशी आणि टेक्टोनिक परिणामांशी (फॉल्टिंग, फोल्डिंग, वार्पिंग, समुद्राच्या तळाचे बुडणे इ.) संबंधित आहे. एंडोजेनेटिक शक्तींमुळे आणि पृथ्वीच्या हालचालींमुळे निर्माण होणार्‍या तणावपूर्ण शक्तींमुळे महाद्विपीय शेल्फ आणि उतारांवर होरस्ट आणि ग्रॅबेन तयार होतात. हेच फॉल्ट-ट्रफ आणि ग्रॅबेन कॅनिय/गर्ता बनतात. समुद्री गर्ता या जमिनीवरील तरुण नदीच्या खोऱ्यांसारख्या आहेत. परंतु, गर्ता नदी दरीपेक्षा निश्चितपणे खोल आहेत.
