सागर भस्मे
मागील लेखातून आपण दळणवळणाची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी व वैयक्तिक संप्रेषणाबाबत माहिती घेतली. या लेखातून आपण संप्रेषणाचा दुसरा प्रकार म्हणजेच जनसंवाद याविषयी जाणून घेऊया. जनसंवाद ही मोठ्या प्रेक्षकांसह माहिती सामायिक करण्याची प्रक्रिया आहे. भारतासारख्या मोठ्या आकारमानाच्या देशात, जनसंपर्क जनसामान्यांमध्ये जागरूकता निर्माण करण्यात, माहिती आणि शिक्षण तसेच मनोरंजन प्रदान करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतो. इलेक्ट्रॉनिक मीडिया (रेडिओ आणि दूरदर्शन) आणि प्रिंट मीडिया (वृत्तपत्रे आणि नियतकालिके) हे जनसंवादाचे मुख्य घटक आहेत.
प्रसार भारती (Prasar Bharati) :
प्रसार भारती ही देशातील सार्वजनिक सेवा प्रसारक आहे, ज्याचे दोन घटक ऑल इंडिया रेडिओ आणि दूरदर्शन हे आहेत. २३ नोव्हेंबर १९९७ रोजी प्रसार भारतीची स्थापना करण्यात आली.
प्रसार भारतीची प्रमुख उद्दिष्टे :
- देशाची एकता आणि अखंडता आणि संविधानात अंतर्भूत असलेली मूल्ये टिकवून ठेवणे,
- राष्ट्रीय एकात्मतेला चालना देणे,
- सार्वजनिक हिताच्या सर्व बाबींवर माहिती मिळण्याच्या नागरिकांच्या हक्कांचे रक्षण करणे आणि माहितीचा निष्पक्ष आणि संतुलित प्रवाह सादर करणे,
- शिक्षण आणि साक्षरतेचा प्रसार, कृषी, ग्रामीण विकास, आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण आणि विज्ञान आणि तंत्रज्ञान या क्षेत्रांवर विशेष लक्ष देणे,
- महिलांच्या समस्या आणि समाजातील इतर संवेदनशील घटकांबद्दल जागरूकता निर्माण करणे,
- विविध संस्कृती, खेळ आणि युवा घडामोडींना पुरेसे कव्हरेज प्रदान करणे,
- सामाजिक न्यायाचा प्रचार करणे,
- कामगार वर्ग, अल्पसंख्याक आणि आदिवासी समुदायांच्या हक्कांचे रक्षण करणे,
- प्रसारण सुविधांचा विस्तार करणे आणि प्रसारण तंत्रज्ञानामध्ये संशोधन आणि विकासाला चालना देणे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावरील प्रमुख बंदरं आणि त्याची वैशिष्ट्ये कोणती?
रेडिओ (Radio) :
रेडिओ हे जनसंवादाचे एक शक्तिशाली माध्यम आहे, जे सर्व प्रकारची उपयुक्त माहिती, बातम्या आणि विविध प्रकारचे मनोरंजन प्रदान करते. १९२० च्या दशकाच्या सुरुवातीला भारतात रेडिओ प्रसारण सुरू झाले. पहिला कार्यक्रम १९२३ मध्ये रेडिओ क्लब ऑफ बॉम्बेने प्रसारित केला होता. त्यानंतर १९२७ मध्ये मुंबई (बॉम्बे) आणि कलकत्ता (कोलकाता) येथे प्रायोगिक तत्त्वावर ब्रॉडकास्टिंग सेवा सुरू करण्यात आली. सरकारने ट्रान्समीटर ताब्यात घेतले आणि भारतीय प्रसारण सेवा या नावाने त्यांचे संचालन सुरू केले. १९३६ मध्ये ते ऑल इंडिया रेडिओ (AIR) मध्ये बदलले गेले.
स्वातंत्र्याच्या वेळी म्हणजे १९४७ मध्ये आकाशवाणीकडे सहा स्थानके आणि १८ ट्रान्समीटरचे छोटे नेटवर्क होते. या रेडिओ स्थानकांची भारताच्या क्षेत्रफळाच्या २.५ टक्के आणि लोकसंख्येच्या ११ टक्के व्याप्ती होती. आज आकाशवाणीकडे २२५ प्रसारण केंद्रांचे जाळे आहेत. भारतासारख्या भाषिकदृष्ट्या वैविध्यपूर्ण देशात कार्यरत, आकाशवाणी २४ भाषा आणि १४६ बोलींमध्ये प्रसारण करते. आकाशवाणी पाच वाहिन्यांद्वारे आपल्या सेवा चालवते : (१) प्राथमिक वाहिनी, (२) राष्ट्रीय वाहिनी, (३) व्यावसायिक प्रसारण सेवा (विविध भारती), (४) FM चॅनेल आणि (५) बाह्य सेवा चॅनेल.
आकाशवाणीद्वारे बातम्यांच्या प्रसारणात अभूतपूर्व प्रगती झाली आहे. १९३९-४० मध्ये २७ बातम्या बुलेटिनमधून प्रसारित केल्या जात असे. आकाशवाणी आता दररोज ३४६ बुलेटिन्स प्रकाशित करते. आकाशवाणी एफएमवर प्रत्येक तासाच्या बातम्यांचे हेडलाईन्स प्रसारित केले जातात.
दूरदर्शन (Television) :
भारताची राष्ट्रीय दूरदर्शन सेवा ही जगातील सर्वात मोठ्या स्थलीय नेटवर्कपैकी एक आहे. भारतासारख्या विकसनशील देशात, ज्यात साक्षरता दर कमी आहे आणि विविध संस्कृती आणि अनेक भाषा आहेत, अशा देशात टेलिव्हिजन प्रसारणाला खूप महत्त्व आहे. आज, माहिती प्रसारित करण्याचा आणि जनतेला शिक्षित करण्याचा दूरदर्शन हा सर्वात प्रभावी मार्ग आहे. देशात आज स्थलीय आणि उपग्रह प्रसारण सेवा आहेत.
भारतातील पहिले प्रसारण १५ सप्टेंबर १९५९ रोजी आकाशवाणी भवन, नवी दिल्ली येथील एका स्टुडिओमधून सुरू झाले. न्यूज बुलेटिनसह नियमित सेवा १९६५ मध्ये कार्यान्वित झाली. सात वर्षानंतर, दुसऱ्या दूरचित्रवाणी वाहिनीने मुंबईत १९७५ मध्ये सेवा सुरू केली. कोलकाता, चेन्नई, श्रीनगर, अमृतसर आणि लखनऊ येथे टीव्ही सेवा उपलब्ध होती. सॅटेलाइट इंस्ट्रक्शनल टेलिव्हिजन एक्सपेरिमेंट (SITE) या कार्यक्रमांतर्गत भारत १९७५-७६ मध्ये उपग्रह तंत्रज्ञानाचा पहिला प्रयोग आयोजित करण्यात आला होता. सामाजिक शिक्षणासाठी उपग्रह प्रक्षेपणाचा वापर करण्याचा हा संयोगाने जगातील पहिला प्रयत्न होता.
१९८२ मध्ये नवी दिल्ली येथे झालेल्या आशियाई क्रीडा स्पर्धेदरम्यान कलर ट्रान्समिशन सुरू करण्यात आले होते. मेट्रो चॅनल सेवा १९८४ मध्ये सुरू झाली. दूरदर्शन सध्या ३० चॅनेल चालवते. यात राष्ट्रीय, प्रादेशिक आणि स्थानिक अशा तीन-स्तरीय कार्यक्रम सेवा आहेत. राष्ट्रीय कार्यक्रम संपूर्ण राष्ट्राच्या घटना आणि समस्यांशी संबंधित असतात. प्रादेशिक कार्यक्रम विशिष्ट राज्य किंवा प्रदेशाच्या हिताची पूर्तता करतात. स्थानिक कार्यक्रम हे क्षेत्रविशिष्ट असतात आणि त्यात स्थानिक लोकांचा समावेश असलेल्या स्थानिक समस्यांचा समावेश होतो. दूरदर्शनचे नवीन मनोरंजन चॅनेल, डीडी भारती २६ जानेवारी २००२ रोजी सुरू करण्यात आले.
दूरदर्शनद्वारे प्रसारित होणाऱ्या कार्यक्रमांमध्ये बातम्या, चालू घडामोडी, विज्ञान, सांस्कृतिक मासिके, माहितीपट, संगीत, नृत्य, नाटक, मालिका आणि वैशिष्ट्यपूर्ण चित्रपट, सरकारी धोरणे आणि विकास कार्यक्रम नियमितपणे प्रसारित केले जातात. हे शाळा आणि विद्यापीठांसाठी शैक्षणिक कार्यक्रम देखील प्रसारित करते. विविध प्रकारच्या कार्यक्रमांसाठी विविध चॅनेल आहेत.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतात विमान वाहतूक विकासासाठी राबवलेली धोरणे कोणती?
सिनेमा (Cinema) :
सिनेमा हे जनसंवादाचे आणखी एक शक्तिशाली माध्यम आहे. हे देशभरात दररोज लाखो लोकांचे मनोरंजन करते. १९१२-१३ पासून भारतात फीचर फिल्म्सची निर्मिती केली जात आहे. सुरुवातीच्या निर्मितीमध्ये मूकपटांचा समावेश होता. १९३१ मध्ये जेव्हा अर्देशीर इराणी (१८८६-१९६९) यांनी आलम आरा निर्मित केली, तेव्हा मूकपटांच्या युगाला टॉकी (बोलपट) युगाने मागे टाकले. फीचर फिल्म्सच्या वार्षिक उत्पादनात भारत आता जगात आघाडीवर आहे. टीव्ही युगाच्या आगमनापूर्वी, सिनेमा हा जनसामान्यांसाठी मनोरंजनाचा मुख्य स्त्रोत होता. भारतात, चित्रपटांना सेंट्रल बोर्ड ऑफ फिल्म सर्टिफिकेशन (CBFC) द्वारे प्रमाणित केल्यानंतरच ते सार्वजनिकरित्या प्रदर्शित केले जाऊ शकतात.
प्रेस आणि प्रिंट मीडिया :
वृत्तपत्रे, नियतकालिके मुद्रित माध्यमांच्या श्रेणीत येतात. प्रेस रजिस्ट्रारच्या अहवालानुसार, २००७ मध्ये भारतात एकूण ६५,०३२ वर्तमानपत्रे आणि नियतकालिके प्रकाशित होत होती. २००७ मध्ये तब्बल १२३ भाषा आणि बोलींमध्ये वृत्तपत्रे प्रकाशित झाली. सर्वाधिक वृत्तपत्रे हिंदीमध्ये (२०,५८९) प्रकाशित झाली, त्यानंतर इंग्रजी (७,५९६) आणि मराठी (२,९४३) आहेत. काश्मिरी वगळता सर्व प्रमुख भाषांमध्ये दैनिक वर्तमानपत्रे काढण्यात आली. सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशातून वृत्तपत्रे प्रकाशित झाली. २००७ मध्ये, उत्तर प्रदेश (८,३९७) नंतर दिल्ली (६,९२६), महाराष्ट्र (६,०१८) आणि मध्य प्रदेश (३,५५५) मधून सर्वाधिक वृत्तपत्रे प्रकाशित झाली. उत्तर प्रदेशात सर्वाधिक दैनिक वर्तमानपत्रे (८४१), त्यानंतर महाराष्ट्र (५७३) आणि कर्नाटक (४७९) आहेत. १८२२ पासून मुंबईतून प्रकाशित होणारे बॉम्बे समाचार हे गुजराती दैनिक सर्वात जुने वर्तमानपत्र आहे.
संगणक (Computer) :
संगणक हे एक इलेक्ट्रॉनिक उपकरण आहे, जे इलेक्ट्रॉनिक डेटा प्रक्रियेसाठी वापरले जाते. ते डेटा स्वीकारते, डेटावर प्रक्रिया करते आणि डेटाला अर्थपूर्ण माहितीमध्ये रूपांतरित करते. याचा उपयोग गणितीय आणि तार्किक क्रिया करण्यासाठी देखील केला जातो. संगणकाची ही साधी व्याख्या हे सिद्ध करते की, संगणकाचा वापर व्यापक आहे आणि संप्रेषण प्रणालीच्या क्षेत्रात ते प्रबळ भूमिका बजावतात. मुळात, संगणक खालील चार कार्ये करतो- ते इनपुट म्हणून डेटा स्वीकारते. ते डेटा संग्रहित करते, त्याच्या मेमरीमध्ये ठेवते, आणि आवश्यकतेनुसार तेच रिकॉल करते. आवश्यक माहिती मिळविण्यासाठी दिलेल्या सूचनांनुसार ते डेटावर प्रक्रिया करते आणि ती माहिती आउटपुट म्हणून संप्रेषित करते. वेगवेगळ्या क्षेत्रात संगणकाचा अष्टपैलू वापर हा वेग, अचूकता, सातत्य, साठवण क्षमता आणि ऑटोमेशनच्या दृष्टीने त्याच्या विशेष क्षमतेचा परिणाम आहे. वरील गुणांमुळे शिक्षण आणि ज्ञानाचे हस्तांतरण या क्षेत्रात संगणक प्रणाली महत्त्वाची भूमिका बजावते.
