सागर भस्मे
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
मागील लेखातून आपण भारतातील लोकसंख्येच्या वैशिष्ट्यांबाबत माहिती घेतली. या लेखातून आपण भारतातील लोकसंख्येच्या रचनेविषयी जाणून घेऊया. लोकसंख्या रचना हे लोकसंख्येच्या भौतिक, सामाजिक-सांस्कृतिक आणि आर्थिक गुणधर्मांशी संदर्भित आहे. जसे की वांशिकता, जमाती, भाषा, धर्म, साक्षरता आणि शिक्षण, वय, लिंग, आर्थिकदृष्ट्या सक्रिय लोकसंख्या आणि इतर अनेक वैशिष्ट्ये. लोकसंख्येच्या रचनेचा अभ्यास आपल्याला लोकसंख्येची सामाजिक, आर्थिक आणि लोकसंख्याशास्त्रीय रचना समजून घेण्यास मदत करतो.
भारताची वांशिक रचना :
भारताची आजची लोकसंख्या ही विविध वांशिक पार्श्वभूमी असलेल्या विविध वांशिक गटांतील लोकांचे समूह आहे. हे लोक जगाच्या वेगवेगळ्या भागातून वेगवेगळ्या वेळी वेगवेगळ्या जमिनी आणि जलमार्गांचा अवलंब करून भारतात दाखल झाले. खरे तर भारत हा अनादी काळापासून विविध जाती आणि जमातींचा देश आहे. जगातील जवळजवळ सर्व प्रमुख वंश भारतात दिसतात. देशाची आजची लोकसंख्या मुख्यत्वे खालील वांशिक गटांमधून निर्माण झाली आहे.
१) नेग्रिटोस (Negritos) :
हटनच्या मते, भारतातील सर्वात प्राचीन निवासी हे या वंशाचे लोक होते. एस. के. चॅटर्जी आणि एस. एम. यांच्या मते, आफ्रिकेतून निग्रोईड लोक भारतात स्थलांतरित झाले आणि त्यांनी भारताच्या भूमीवर आपली भाषा प्रस्थापित केल्याचे मत कात्रे यांनी व्यक्त केले आहे. ए. सी. हॅडन असे मत मांडतात की, नेग्रिटो विशेषतः अंदमान बेटांवर, निलगिरीच्या उराली, कोचीच्या कादोर आणि पालनी टेकड्या इत्यादींमध्ये आढळतात. याशिवाय उत्तर-पूर्वेतील अंगमी नाग आणि बडगीससारख्या काही जमाती झारखंडमधील राजमहाल टेकड्यांमध्ये नेग्रिटोच्या वंशाच्या लोकांसारखे शारीरिक गुणधर्म असणारे लोक आहेत. नेग्रिटो वंश लहान उंचीचे, गडद चॉकलेटी तपकिरी त्वचा, बल्बस कपाळ, रुंद सपाट नाक आणि किंचित पसरलेले जबडे ही शारीरिक ठेवण असणारे आहेत.
२) प्रोटो-ऑस्ट्रेलॉइड्स (Proto – Austreloids) :
प्रोटो-ऑस्ट्रॅलॉइड्स पूर्व भूमध्य प्रदेशातून (पॅलेस्टाईन) भारतात आले. त्यांनी Negritos नंतर लवकरच भारतात आगमन केले. आज ते मध्य आणि दक्षिण भारतातील भागांमध्ये लोकसंख्येचा मोठा भाग आहेत. वेद, मालवेदा, इरुला आणि शोलागा हे प्रोटो-ऑस्ट्रेलोइड्स वंशाचे आहेत. मध्य भारतातील उंच प्रदेशातील भिल्ल, कोळी, बडगा, कोरवास, खरवार, मुंडा, भूमजी आणि मालपहारी आणि दक्षिण भारतातील चेंचस, कुरुंबा, मलायन आणि येरुवास या सर्वांना प्रोटो-ऑस्ट्रेलॉइड्स म्हणून मानले जाऊ शकते. काही मानववंशशास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, सिंधू संस्कृतीच्या उभारणीत प्रोटो-ऑस्ट्रॅलॉइड्सने भूमध्यसागरी लोकांना पाठिंबा दिला. भारतात आल्यावर, प्रोटो-ऑस्ट्रेलोइड्सनी नेग्रिटोना विस्थापित केले आणि त्यांना अधिक दुर्गम असलेल्या भागात स्थलांतरित करण्यास भाग पाडले, जिथे ते आजही आढळतात. शारीरिक स्वरूपात प्रोटो-ऑस्ट्रॅलॉइड्स कमी-अधिक प्रमाणात नेग्रिटॉससारखे दिसतात. मुख्य अपवाद हा की, त्यांच्याकडे नेग्रिटोसारखे कुरळ केस नसतात. त्यांची इतर शारीरिक वैशिष्ट्ये म्हणजे बल्बस कपाळ, रुंद सपाट नाक आणि किंचित पसरलेले जबडे निग्रो वंशाच्या लोकांसारखेच आहे.
३) मंगोलॉइड (Mongolaids) :
मानववंशशास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, चीन मंगोलॉइड वंशाची जन्मभूमी आहे, जिथून या वंशाचे लोक मलाया द्वीपकल्प आणि इंडोनेशियामध्ये दक्षिणेकडे स्थलांतरित झाले. उत्तरेकडील किंवा पूर्वेकडील पर्वतरांगांतील खिंडीतून त्यांनी भारतात प्रवेश केला. हटनचे असे मत आहे की, बर्माचा (म्यानमार) बहुतांश भाग हा प्रामुख्याने मंगोलॉइड आहे आणि म्यानमारमार्गे भारतात या वंशाचा प्रसार झाला. सध्या त्यांनी लडाख, सिक्कीम, अरुणाचल प्रदेश आणि पूर्व भारतातील इतर काही भागांत मोठा प्रदेश व्यापला आहे. मंगोलॉइड वंशाच्या काही मूलभूत शारीरिक वैशिष्ट्यांमध्ये गोलाकार आणि रुंद डोके, गालाची हाडे खूप उंच असलेला चेहरा आणि लांब सपाट नाक, चेहऱ्यावर आणि शरीरावर थोडे किंवा केस नसणे यांचा समावेश होतो. गारो, खासी, जैंतिया, लिप्चा, चकमा, मुर्मिस, नागा आणि डफला या जमाती मंगोलॉइड वंशाच्या आहेत.
भारतातील मंगोलॉइड वांशिक लोक खालीलप्रमाणे दोन उपसमूहांमध्ये विभागले जातात :
- पॅलेओ-मंगोलॉइड्स : पॅलेओ-मंगोलॉइड्स मोठे आणि लांब डोके असलेल्या उप-प्रकारांमध्ये विभागले गेले आहेत. ते प्रामुख्याने आसाममधील हिमालयाच्या किनारी आणि म्यानमारच्या सीमेवर स्थायिक झाले.
- तिबेटो-मंगोलॉइड्स : त्यांच्या नावाप्रमाणे ते तिबेटमधून आले आहेत. ते मुख्यतः भूतान आणि सिक्कीम, तसेच उत्तर-पश्चिम हिमालय आणि ट्रान्स हिमालयी प्रदेशात राहतात.
४) भूमध्य सागरी वंशाचे लोक (The Mediterraneans) :
भूमध्य सागरीय वांशिक लोक पूर्व भूमध्य प्रदेश किंवा दक्षिण पश्चिम आशियामधून भारतात आले. ते तिसऱ्या आणि दुसऱ्या सहस्राब्दी बीसीदरम्यान स्थलांतरित झाले असे मानले जाते. भारतातील लोकांच्या भौतिक रचनेत आणि संस्कृतीतही या वंशाचे मोठे योगदान आहे. ते भारतातील हिंदू धर्माच्या सर्वात प्राचीन स्वरूपाचे वाहक असल्याचे मानले जाते. भारतात प्रवेश करणाऱ्या भूमध्य सागरीय शाखांपैकी पॅलेओ-मेडिटेरेनियन ही पहिली आणि सर्वात प्राचीन शाखा मानली जाते. त्यांच्या शारीरिक वैशिष्ट्यांमध्ये मध्यम उंची, गडद त्वचा आणि लांब डोके यांचा समावेश होतो. ते प्रथम उत्तर-पश्चिम भारतात स्थायिक झाले आणि तेथे त्यांनी शेती करण्यास सुरुवात केली. तथापि, त्यानंतरच्या स्थलांतरितांनी त्यांना मध्य आणि दक्षिण भारतात विस्थापित होण्यास मजबूर केले. आज पॅलेओ-भूमध्य सागरीय लोक दक्षिण भारतातील लोकसंख्येचा मोठा भाग आहे. भूमध्य सागरीय वंशाचे लोक सिंधू संस्कृतीचे प्रमुख शिल्पकार असल्याचे मोहेंजोदडो आणि हडप्पा उत्खननातून स्पष्ट होते.
५) द्रविड वंशाचे लोक (The Dravidians) :
भारतीय लोकांच्या वंशापैकी सर्वात प्राचीन द्रविडीयन वंश मानला जातो. पर्वतरांगा, पठार, मैदान आणि विंध्यांपासून केप कोमोरिनपर्यंत (कन्याकुमारी) या वंशाची लोकवस्ती पसरलेली आहे. द्वीपकल्पीय क्षेत्राच्या पूर्वेला आणि पश्चिमेला द्रविडी लोकांचे क्षेत्र घाटांशी जोडलेले आहे; तर पुढे उत्तरेला ते एका बाजूला अरवली आणि दुसरीकडे राजमहाल टेकड्यांपर्यंत पोहोचते.
६) नॉर्डिक्स (Nordics) :
नॉर्डिक लोक भारतातील स्थलांतराची शेवटची लाट आहेत. ते आर्य भाषा बोलत होते आणि दुसऱ्या सहस्राब्दी बीसीदरम्यान भारतात स्थलांतरित झाले. या लोकांचे मुख्य केंद्र देशाच्या उत्तर-पश्चिम भागात आहे. पंजाब, हरियाणा आणि राजस्थानमध्ये ते आढळतात. ते मुख्यतः उत्तर भारतातील उच्च जातींमध्ये विशेषतः पंजाबमध्ये मुख्य प्रतिनिधित्व करतात. लांब डोके, गोरा रंग, मजबूत शरीर ही या वंशाची शारीरिक वैशिष्ट्ये आहेत.
मागील लेखातून आपण भारतातील लोकसंख्येच्या वैशिष्ट्यांबाबत माहिती घेतली. या लेखातून आपण भारतातील लोकसंख्येच्या रचनेविषयी जाणून घेऊया. लोकसंख्या रचना हे लोकसंख्येच्या भौतिक, सामाजिक-सांस्कृतिक आणि आर्थिक गुणधर्मांशी संदर्भित आहे. जसे की वांशिकता, जमाती, भाषा, धर्म, साक्षरता आणि शिक्षण, वय, लिंग, आर्थिकदृष्ट्या सक्रिय लोकसंख्या आणि इतर अनेक वैशिष्ट्ये. लोकसंख्येच्या रचनेचा अभ्यास आपल्याला लोकसंख्येची सामाजिक, आर्थिक आणि लोकसंख्याशास्त्रीय रचना समजून घेण्यास मदत करतो.
भारताची वांशिक रचना :
भारताची आजची लोकसंख्या ही विविध वांशिक पार्श्वभूमी असलेल्या विविध वांशिक गटांतील लोकांचे समूह आहे. हे लोक जगाच्या वेगवेगळ्या भागातून वेगवेगळ्या वेळी वेगवेगळ्या जमिनी आणि जलमार्गांचा अवलंब करून भारतात दाखल झाले. खरे तर भारत हा अनादी काळापासून विविध जाती आणि जमातींचा देश आहे. जगातील जवळजवळ सर्व प्रमुख वंश भारतात दिसतात. देशाची आजची लोकसंख्या मुख्यत्वे खालील वांशिक गटांमधून निर्माण झाली आहे.
१) नेग्रिटोस (Negritos) :
हटनच्या मते, भारतातील सर्वात प्राचीन निवासी हे या वंशाचे लोक होते. एस. के. चॅटर्जी आणि एस. एम. यांच्या मते, आफ्रिकेतून निग्रोईड लोक भारतात स्थलांतरित झाले आणि त्यांनी भारताच्या भूमीवर आपली भाषा प्रस्थापित केल्याचे मत कात्रे यांनी व्यक्त केले आहे. ए. सी. हॅडन असे मत मांडतात की, नेग्रिटो विशेषतः अंदमान बेटांवर, निलगिरीच्या उराली, कोचीच्या कादोर आणि पालनी टेकड्या इत्यादींमध्ये आढळतात. याशिवाय उत्तर-पूर्वेतील अंगमी नाग आणि बडगीससारख्या काही जमाती झारखंडमधील राजमहाल टेकड्यांमध्ये नेग्रिटोच्या वंशाच्या लोकांसारखे शारीरिक गुणधर्म असणारे लोक आहेत. नेग्रिटो वंश लहान उंचीचे, गडद चॉकलेटी तपकिरी त्वचा, बल्बस कपाळ, रुंद सपाट नाक आणि किंचित पसरलेले जबडे ही शारीरिक ठेवण असणारे आहेत.
२) प्रोटो-ऑस्ट्रेलॉइड्स (Proto – Austreloids) :
प्रोटो-ऑस्ट्रॅलॉइड्स पूर्व भूमध्य प्रदेशातून (पॅलेस्टाईन) भारतात आले. त्यांनी Negritos नंतर लवकरच भारतात आगमन केले. आज ते मध्य आणि दक्षिण भारतातील भागांमध्ये लोकसंख्येचा मोठा भाग आहेत. वेद, मालवेदा, इरुला आणि शोलागा हे प्रोटो-ऑस्ट्रेलोइड्स वंशाचे आहेत. मध्य भारतातील उंच प्रदेशातील भिल्ल, कोळी, बडगा, कोरवास, खरवार, मुंडा, भूमजी आणि मालपहारी आणि दक्षिण भारतातील चेंचस, कुरुंबा, मलायन आणि येरुवास या सर्वांना प्रोटो-ऑस्ट्रेलॉइड्स म्हणून मानले जाऊ शकते. काही मानववंशशास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, सिंधू संस्कृतीच्या उभारणीत प्रोटो-ऑस्ट्रॅलॉइड्सने भूमध्यसागरी लोकांना पाठिंबा दिला. भारतात आल्यावर, प्रोटो-ऑस्ट्रेलोइड्सनी नेग्रिटोना विस्थापित केले आणि त्यांना अधिक दुर्गम असलेल्या भागात स्थलांतरित करण्यास भाग पाडले, जिथे ते आजही आढळतात. शारीरिक स्वरूपात प्रोटो-ऑस्ट्रॅलॉइड्स कमी-अधिक प्रमाणात नेग्रिटॉससारखे दिसतात. मुख्य अपवाद हा की, त्यांच्याकडे नेग्रिटोसारखे कुरळ केस नसतात. त्यांची इतर शारीरिक वैशिष्ट्ये म्हणजे बल्बस कपाळ, रुंद सपाट नाक आणि किंचित पसरलेले जबडे निग्रो वंशाच्या लोकांसारखेच आहे.
३) मंगोलॉइड (Mongolaids) :
मानववंशशास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, चीन मंगोलॉइड वंशाची जन्मभूमी आहे, जिथून या वंशाचे लोक मलाया द्वीपकल्प आणि इंडोनेशियामध्ये दक्षिणेकडे स्थलांतरित झाले. उत्तरेकडील किंवा पूर्वेकडील पर्वतरांगांतील खिंडीतून त्यांनी भारतात प्रवेश केला. हटनचे असे मत आहे की, बर्माचा (म्यानमार) बहुतांश भाग हा प्रामुख्याने मंगोलॉइड आहे आणि म्यानमारमार्गे भारतात या वंशाचा प्रसार झाला. सध्या त्यांनी लडाख, सिक्कीम, अरुणाचल प्रदेश आणि पूर्व भारतातील इतर काही भागांत मोठा प्रदेश व्यापला आहे. मंगोलॉइड वंशाच्या काही मूलभूत शारीरिक वैशिष्ट्यांमध्ये गोलाकार आणि रुंद डोके, गालाची हाडे खूप उंच असलेला चेहरा आणि लांब सपाट नाक, चेहऱ्यावर आणि शरीरावर थोडे किंवा केस नसणे यांचा समावेश होतो. गारो, खासी, जैंतिया, लिप्चा, चकमा, मुर्मिस, नागा आणि डफला या जमाती मंगोलॉइड वंशाच्या आहेत.
भारतातील मंगोलॉइड वांशिक लोक खालीलप्रमाणे दोन उपसमूहांमध्ये विभागले जातात :
- पॅलेओ-मंगोलॉइड्स : पॅलेओ-मंगोलॉइड्स मोठे आणि लांब डोके असलेल्या उप-प्रकारांमध्ये विभागले गेले आहेत. ते प्रामुख्याने आसाममधील हिमालयाच्या किनारी आणि म्यानमारच्या सीमेवर स्थायिक झाले.
- तिबेटो-मंगोलॉइड्स : त्यांच्या नावाप्रमाणे ते तिबेटमधून आले आहेत. ते मुख्यतः भूतान आणि सिक्कीम, तसेच उत्तर-पश्चिम हिमालय आणि ट्रान्स हिमालयी प्रदेशात राहतात.
४) भूमध्य सागरी वंशाचे लोक (The Mediterraneans) :
भूमध्य सागरीय वांशिक लोक पूर्व भूमध्य प्रदेश किंवा दक्षिण पश्चिम आशियामधून भारतात आले. ते तिसऱ्या आणि दुसऱ्या सहस्राब्दी बीसीदरम्यान स्थलांतरित झाले असे मानले जाते. भारतातील लोकांच्या भौतिक रचनेत आणि संस्कृतीतही या वंशाचे मोठे योगदान आहे. ते भारतातील हिंदू धर्माच्या सर्वात प्राचीन स्वरूपाचे वाहक असल्याचे मानले जाते. भारतात प्रवेश करणाऱ्या भूमध्य सागरीय शाखांपैकी पॅलेओ-मेडिटेरेनियन ही पहिली आणि सर्वात प्राचीन शाखा मानली जाते. त्यांच्या शारीरिक वैशिष्ट्यांमध्ये मध्यम उंची, गडद त्वचा आणि लांब डोके यांचा समावेश होतो. ते प्रथम उत्तर-पश्चिम भारतात स्थायिक झाले आणि तेथे त्यांनी शेती करण्यास सुरुवात केली. तथापि, त्यानंतरच्या स्थलांतरितांनी त्यांना मध्य आणि दक्षिण भारतात विस्थापित होण्यास मजबूर केले. आज पॅलेओ-भूमध्य सागरीय लोक दक्षिण भारतातील लोकसंख्येचा मोठा भाग आहे. भूमध्य सागरीय वंशाचे लोक सिंधू संस्कृतीचे प्रमुख शिल्पकार असल्याचे मोहेंजोदडो आणि हडप्पा उत्खननातून स्पष्ट होते.
५) द्रविड वंशाचे लोक (The Dravidians) :
भारतीय लोकांच्या वंशापैकी सर्वात प्राचीन द्रविडीयन वंश मानला जातो. पर्वतरांगा, पठार, मैदान आणि विंध्यांपासून केप कोमोरिनपर्यंत (कन्याकुमारी) या वंशाची लोकवस्ती पसरलेली आहे. द्वीपकल्पीय क्षेत्राच्या पूर्वेला आणि पश्चिमेला द्रविडी लोकांचे क्षेत्र घाटांशी जोडलेले आहे; तर पुढे उत्तरेला ते एका बाजूला अरवली आणि दुसरीकडे राजमहाल टेकड्यांपर्यंत पोहोचते.
६) नॉर्डिक्स (Nordics) :
नॉर्डिक लोक भारतातील स्थलांतराची शेवटची लाट आहेत. ते आर्य भाषा बोलत होते आणि दुसऱ्या सहस्राब्दी बीसीदरम्यान भारतात स्थलांतरित झाले. या लोकांचे मुख्य केंद्र देशाच्या उत्तर-पश्चिम भागात आहे. पंजाब, हरियाणा आणि राजस्थानमध्ये ते आढळतात. ते मुख्यतः उत्तर भारतातील उच्च जातींमध्ये विशेषतः पंजाबमध्ये मुख्य प्रतिनिधित्व करतात. लांब डोके, गोरा रंग, मजबूत शरीर ही या वंशाची शारीरिक वैशिष्ट्ये आहेत.
