सागर भस्मे
मागील काही लेखांतून आपण भारतातील रस्ते वाहतूक आणि विमान वाहतुकीविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण भारतातील जलवाहतुकीविषयी जाणून घेऊया. रेल्वेच्या आगमनापूर्वी अंतर्गत जलमार्ग हे वाहतुकीचे प्रमुख आणि सर्वात स्वस्त साधन होते. तसेच जड साहित्य वाहून नेण्यासाठी सर्वात योग्य असे साधन होते. सद्यस्थितीत जलवाहतूक इंधन कार्यक्षम आणि पर्यावरणपूरक वाहतूक साधन आहे, ज्यामध्ये रोजगार निर्मितीची प्रचंड क्षमता आहे. परंतु, रस्ते आणि रेल्वे वाहतुकीच्या वेगाशी स्पर्धा करू न शकल्याने जलवाहतुकीला मोठा फटका बसला. अंतर्देशीय जलमार्ग पुनरुज्जीवित करण्यासाठी प्रयत्न केले जात असले, तरी ही वाहतूक पद्धत सुरुवातीच्या टप्प्यावर आहे.
भारताच्या एकूण वाहतुकीपैकी फक्त एक टक्का जलमार्ग वाहतूक सेवा आहे.
नद्या, कालवे, बॅकवॉटर, खाड्या इत्यादींचा समावेश असलेल्या भारतातील जलमार्गाची एकूण लांबी १४,५०० किमी आहे; त्यापैकी फक्त ३,७०० किमी यांत्रिक नौकांनी जलवाहतूक करता येते, तर प्रत्यक्षात फक्त २,००० किमीचा वापर होतो. कालव्यांच्या संदर्भात आपल्याकडे सुमारे ४,३०० किमीचे जलवाहतूक करण्यायोग्य कालव्यांचे जाळे आहे, त्यापैकी ९०० किमीचा भाग यांत्रिक उपकरणाद्वारे नेव्हिगेट करता येतो. उदयोन्मुख परिस्थिती दर्शविते की, अंतर्देशीय जलमार्गांचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत नाही. असे असले तरीही जलमार्ग वाहतूक सेवा ही देशाच्या अर्थव्यवस्थेला बळकटी देण्यासाठी आवश्यक आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतात विमान वाहतूक विकासासाठी राबवलेली धोरणे कोणती?
राष्ट्रीय जलमार्ग (National Waterways) :
अंतर्देशीय जलमार्गांचे महत्त्व वाढवण्यासाठी आणि त्यांची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी, सरकारने १० महत्त्वाचे जलमार्ग ओळखले आहेत, ज्यांना राष्ट्रीय जलमार्गाचा दर्जा दिला जाणार आहे. या संदर्भात काही प्रगती आधीच झाली आहे. खालील पाच अंतर्देशीय जलमार्ग आत्तापर्यंत राष्ट्रीय जलमार्ग (NW) म्हणून घोषित करण्यात आले आहेत.
अंतर्देशीय जलमार्ग १ (Inland National Waterways 1) : अलाहाबाद-हल्दिया मार्ग (१,६२० किमी) हा भारतातील सर्वात महत्त्वाचा जलमार्ग आहे, जो पाटण्यापर्यंत यांत्रिक बोटींनी आणि हरिद्वारपर्यंत सामान्य बोटींद्वारे नेव्हिगेट करता येतो. विकासात्मक हेतूंसाठी हा मार्ग तीन भागांमध्ये विभागला गेला आहे. (१) हल्दिया-फरक्का (५६० किमी), (२) फरक्का-पाटणा (४६० किमी), (३) पटणा-अलाहाबाद (६०० किमी).
अंतर्देशीय जलमार्ग २ (NW 2) : सादिया-धुबरी स्ट्रेच (८९१ किमी) ब्रह्मपुत्रा-दिब्रुगड (१,३८४ किमी) पर्यंत स्टीमर्सद्वारे जलवाहतूक आहे, जी भारत आणि बांगलादेश यांनी सामायिक केली आहे.
अंतर्देशीय जलमार्ग ३ (NW 3) : कोट्टापूरम-कोल्लम स्ट्रेच (२०५ किमी) यामध्ये चंपकरा कालवा (२३ किमी) आणि उद्योगमंडल कालव्यासह (१४ किमी) पश्चिम किनारपट्टी कालव्याचा (१६८ किमी) समावेश आहे.
अंतर्देशीय जलमार्ग ४ (NW 4) : काकीनाडा-पुडुचेरी (१९९५ किमी) गोदावरी आणि कृष्णा नदीचा कालवा आणि कालुरेल्ली असा विस्तार या जलमार्गाचा आहे.
अंतर्देशीय जलमार्ग ५ (NW 5) : तालचेर-धामरा (५८५ किमी) ब्राह्मणी गेओनखली चेरबातिया नदीचा भाग आणि पूर्व किनारपट्टी कालव्याचा विस्तार, चारबेक्टिया धर्म, महानदी डेल्टा नदी प्रणालीसह माताई नदीचा भाग या जलमार्गात सामाविष्ट होतात.
याशिवाय, लखपूर ते भांगा (१२१ किमी) बराक नदीवर सहावा राष्ट्रीय जलमार्ग म्हणून घोषित करणे शासनाच्या विचाराधीन आहे.
गंगा नदी हा भारतातील सर्वात महत्त्वाचा अंतर्देशीय जलमार्ग आहे. पाटणापर्यंत यांत्रिक बोटींनी आणि हरद्वारपर्यंत सामान्य बोटींद्वारे ही जलवाहतूक करता येते. हा राष्ट्रीय जलमार्ग क्रमांक १ म्हणून घोषित करण्यात आला आहे. विकासाच्या उद्देशाने संपूर्ण मार्गाचे तीन भाग करण्यात आले आहेत. हे भाग आहेत हल्दिया-फरक्का (५६० किमी), फरक्का-पटना (४६० किमी) आणि पाटणा-अलाहाबाद ६० किमी). राष्ट्रीय जलमार्ग (गंगा-भागीरथी-हुगळी नदी प्रणालीचा अलाहाबाद-हल्दिया स्ट्रेच) अधिनियम, १९८२ मध्ये तरतूद आहे की या जलमार्गाचे नियमन आणि विकास ही केंद्र सरकारची जबाबदारी आहे.
‘जलमार्ग विकास प्रकल्प’ (राष्ट्रीय जलमार्ग-१; गंगा नदीवर) पायाभूत सुविधा विकसित करून १५०० ते २००० टन वजनाच्या जहाजांचे नेव्हिगेशन सुनिश्चित करण्याच्या उद्देशाने सुरू करण्यात आले आहे आणि वाराणसी आणि हल्दियादरम्यान ५,३६९ कोटी खर्चाच्या अंदाजे १३८० किमी अंतर २.२ ते ३ मीटर खोलीचा फेअरवे (Fairway) विकास करण्याची योजना सरकारने आखली आहे. हा प्रकल्प भारतीय अंतर्देशीय जलमार्ग प्राधिकरणामार्फत राबविण्यात येत आहे.
ब्रह्मपुत्रा दिब्रुगढपर्यंत स्टीमर्सद्वारे १,३८४ किमी अंतरापर्यंत नेव्हिगेट करता येते, जी भारत आणि बांगलादेशने सामायिक केली आहे. आसाममधील सादिया ते धुबरी हा राष्ट्रीय जलमार्ग २ म्हणून घोषित करण्यात आला आहे आणि एक महत्त्वाचा अंतर्देशीय जलमार्ग म्हणून विकसित केला जात आहे. त्याची लांबी ८९१ किमी आहे. रो-रो (रोल ऑन-रोल ऑफ) पी सेवा जुलै २०१७ मध्ये धुबरी आणि हस्तिंगिमरीदरम्यान सुरू झाल्या आहेत. रोल ऑन-रोल ऑफ जहाजे ही कार, ट्रक, अर्ध-ट्रेलर ट्रक, ट्रेलर आणि रेल रस्त्यावरील गाड्या, ज्या स्वतःच्या चाकांवर किंवा प्लॅटफॉर्म वाहन जसे की सेल्फ-प्रोपेल्ड मॉड्यूलर ट्रान्सपोर्टर वापरून जहाजावर आणि बाहेर चालवले जातात, ती माल वाहून नेण्यासाठी डिझाइन केलेली जहाजे आहेत.
दक्षिण भारतातील नद्या हंगामी आहेत आणि जलवाहतुकीसाठी फारशा उपयुक्त नाहीत. तथापि, गोदावरी, कृष्णा आणि महानदीच्या डेल्टिक वाहिन्या, नर्मदेचा खालचा भाग आणि तापी, गोव्यातील केरा, मांडोवी आणि जुआरी नद्यांचे पाणी जलमार्ग म्हणून काम करतात. गोदावरीच्या मुखापासून ३०० किमी अंतरापर्यंत जलवाहतूक आहे. कृष्णा नदीच्या मुखापासून ६० किमीपर्यंत जलमार्ग म्हणून वापरला जातो.
काही नाविक कालवे आहेत, जे अंतर्देशीय जलमार्ग म्हणून काम करतात. आंध्र प्रदेश आणि तामिळनाडूमधील बंकिंगहॅम कालवा हा असाच एक कालवा आहे, जो ४१३ किमी अंतरापर्यंत जलवाहतूक पुरवतो. हे जलमार्ग पूर्व किनार्‍याला समांतर आहेत आणि गुंटूरपासून दक्षिण अर्कोटपर्यंत सर्व किनारपट्टी जिल्ह्यांना जोडते. इतर जलवाहतूक कालवे जसे कुर्नूल-कुड्डापाह कालवा (११६.८ किमी), सोन कालवा (३२६ किमी), ओडिशा कालवा (२७२ किमी), मेदिनीपूर कालवा (४५९.२ किमी), दामोदर कालवा (१३६ किमी) आहेत. उत्तर प्रदेश आणि पंजाबमधील काही सिंचन कालवे स्थानिक वाहतुकीसाठीदेखील वापरले जातात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील हवाई वाहतूक व्यवस्था नेमकी कशी आहे? या वाहतूक व्यवस्थेचे महत्त्व काय?
भारतीय अंतर्देशीय जलमार्ग प्राधिकरण (Inland Waterways Authority of India) :
भारतीय अंतर्देशीय जलमार्ग प्राधिकरण (IWAI) ची स्थापना २७ ऑक्टोबर १९८७ रोजी नोएडा (उत्तर प्रदेश) येथे अंतर्देशीय जलमार्गांच्या विकासासाठी आणि नियमनासाठी करण्यात आली. हे प्राधिकरण राष्ट्रीय महामार्गावरील अंतर्देशीय जल वाहतूक (IWT) संबंधित पायाभूत सुविधांच्या विकासासाठी विविध योजना हाती घेते.
राष्ट्रीय जलमार्ग अधिनियम, २०१६ अंतर्गत, १०६ अतिरिक्त अंतर्देशीय जलमार्ग राष्ट्रीय जलमार्ग म्हणून घोषित करण्यात आले आहेत. तांत्रिक आर्थिक अभ्यासांवर आधारित, २०१७-१८ मध्ये आठ नवीन राष्ट्रीय जलमार्ग विकासासाठी हाती घेण्यात आले होते. यामध्ये NW (राष्ट्रीय जलमार्ग) – १६ (बराक नदी), गोव्यातील तीन- NW-२७ : कंबरजुआ, NW ६८-मांडोवी, NW-१११-झुआरी, NW ८६ (रुपनारायण नदी), NW ९७ (सुंदरबन), NW-९ (अलाप्पुझा-कोट्टायम- अथिरामपुझा कालवा) आणि NW-३७ (गंडक नदी) सामावेश होता. तसेच, मालवाहतुकीचा खर्च कमी करण्यासाठी आणि ईशान्य आणि मुख्य भूभागादरम्यान प्रवासी वाहतूक सुलभ करण्यासाठी, बांगलादेशसोबत सामंजस्य करार करण्यात आले आहेत.
अंतर्देशीय जलमार्गांवर परिणाम करणारे घटक (Factors affecting Inland Waterways) :
नद्या आणि कालव्यांना पुरेशा पाण्याचा नियमित प्रवाह असणे आवश्यक आहे. नद्यांच्या प्रवाहात धबधबे, धावत्या आणि तीक्ष्ण वळणे यांची उपस्थिती जलमार्गांच्या विकासात अडथळा आणते. नदीच्या पात्रात गाळ साचल्याने पाण्याची खोली कमी होते आणि जलवाहतुकीसाठी समस्या निर्माण होतात. नदीपात्रांतून गाळ काढणे ही खर्चिक बाब आहे. सिंचनाच्या उद्देशाने पाणी वळवल्याने नदीच्या पात्रातील पाण्याचे प्रमाण कमी होते आणि म्हणून हे काम काळजीपूर्वक केले पाहिजे. जलमार्गांना आर्थिकदृष्ट्या व्यवहार्य वाहतुकीचे साधन बनवण्यासाठी पुरेशी मागणी असली पाहिजे, जेणेकरून त्यातून सरकारला नफा होईल आणि देशाच्या अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल.
