सागर भस्मे
मागील एका लेखातून आपण डॉ. त्रिवार्था यांच्या हवामान वर्गीकरणाविषयी माहिती घेतली होती. या लेखातून आपण डॉ. आर. एल. सिंग यांनी भारतीय हवामानाचे कोणत्या आधारावर व कसे वर्गीकरण केले हे जाणून घेऊ.
डॉ. आर. एल. सिंग यांचे हवामान क्षेत्राचे वर्गीकरण
डॉ. आर. एल. सिंग यांनी १९७१ मध्ये भारतीय हवामानाचे वर्गीकरण सादर केले. त्यांनी सर्वांत उष्ण व सर्वांत थंड महिने आणि सरासरी वार्षिक पर्जन्यमानाच्या तापमानाच्या आधारावर देशाची १० हवामान विभागांमध्ये विभागणी केली. ते विभाग पुढीलप्रमाणे :
१) प्रति आर्द्र उत्तर-पूर्व (Per Humid North-East) : नावाप्रमाणे यात सिक्कीम, आसाम, अरुणाचल प्रदेश, नागालँड, त्रिपुरा, मिझोराम व मेघालय यासह ईशान्येकडील राज्यांच्या बहुतेक भागांचा समावेश होतो. या भागात जुलैचे तापमान २५-३३ अंश सेल्सियस असते; जे जानेवारीत ११-२४ अंश सेल्सियसपर्यंत घसरते. या भागातील बर्‍याच ठिकाणी सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान २०० सेंमी असते; तर काही ठिकाणी १००० सेंमीपेक्षा जास्त पावसाची नोंद होते.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील खारफुटीची वने कुठं आढळतात? या वनांची वैशिष्ट्ये कोणती?
२) दमट सह्याद्री आणि पश्चिम किनारा (Humid Sahyadri and West Coast) : या भागात सह्याद्री (पश्चिम घाट) आणि त्याच्या उत्तरेकडील नर्मदा खोऱ्यापासून दक्षिणेला कन्याकुमारीपर्यंत पसरलेल्या पश्चिम किनारपट्टीच्या पट्ट्याचा समावेश होतो. या भागात जानेवारीमध्ये तापमान १९-२८ अंश से. असते; जे जुलैमध्ये २६-३२ अंश से.पर्यंत वाढते. या पट्ट्यात सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान सुमारे २०० सेंमी असते; परंतु काही ठिकाणी विशेषतः पश्चिम घाटाच्या पश्चिमेकडील उतारांवर ते जास्त असू शकते.
३) दमट दक्षिण-पूर्व (Humid South-East) : या भागात ओडिशा, पश्चिम बंगाल, छत्तीसगड व झारखंड या क्षेत्राचा समावेश होतो. इथे जानेवारी आणि जुलैचे तापमान अनुक्रमे १२-२७ अंश से. आणि २६-३४ अंश से. असते. तर, सरासरी वार्षिक पाऊस १००-२०० सें.मी. पडतो.
४) अर्धआर्द्र संक्रमण (Subhumid Transition) : या भागात उत्तर प्रदेशचा पूर्व भाग, बिहार व झारखंडचा उत्तर भाग येतो. इथे जानेवारीचे तापमान ९ ते २४ अंश से. असते आणि जुलैमध्ये २४-४१ अंश से.पर्यंत वाढते; तर सरासरी वार्षिक पाऊस १००-२०० सेंमी पडतो.
५) अर्धआर्द्र लिटोरल (Subhumid Littorals) : या भागात पूर्व तमिळनाडू आणि किनारपट्टीवरील आंध्र प्रदेश या क्षेत्राचा समावेश होतो. या भागात आर्द्र हवामान असते. या भागात मे महिना सर्वांत उष्ण असतो. यावेळी तापमान २८-३८ अंश से.पर्यंत वाढते. जानेवारीत तापमान २०-२९ से.पर्यंत घसरते. उन्हाळा कोरडा असतो; पण हिवाळा ओला असतो. संपूर्ण क्षेत्रामध्ये वार्षिक ७५-१५० सेंटिमीटर पाऊस पडतो, त्यापैकी बहुतेक नोव्हेंबर-डिसेंबरमध्ये मान्सूनची माघार होताना पडतो.
६) अर्धआर्द्र खंडीय (Subhumid Continental) : हे हवामान प्रामुख्याने गंगा मैदानात आढळते. जेथे जानेवारी आणि जुलैचे तापमान अनुक्रमे ७-२३ अंश से. आणि २६-४१ अंश से. असते. सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान ७५ ते १५० सेंमीपर्यंत होते.
७) अर्धशुष्क आणि उपोष्ण कटिबंधीय (semi arid and subtropical) : हे वातावरण सतलज-यमुना नद्यांच्या खोऱ्यात आहे; ज्यात पंजाब, हरियाणा, पूर्व राजस्थान आणि केंद्रशासित प्रदेश दिल्ली व चंदिगड यांचा समावेश होतो. इथे सरासरी पर्जन्यमान २५ ते १०० सेंमी असते; ज्यापैकी बहुतेक पाऊस उन्हाळ्यात पडतो. हिवाळ्यात वेस्टर्न डिस्टर्बन्समुळे काही पाऊस होतो. तर, जानेवारीचे तापमान ६-२३ अंश से. असते; जे मे महिन्यात २६-४१ अंश से.पर्यंत वाढते.
८) अर्धशुष्क उष्ण कटिबंधीय (Semi arid tropical) : गुजरात, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, कर्नाटक व तेलंगणाच्या मोठ्या भागांमध्ये अर्धशुष्क उष्ण कटिबंधीय हवामान आहे. इथे जानेवारीमध्ये तापमान १३-२९ अंश से. आणि जुलैमध्ये २६-४२ अंश से. पर्यंत वाढते. तर सरासरी वार्षिक पाऊस ५० ते १०० सेंमीपर्यंत पडतो.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भूकंप म्हणजे नेमके काय? भारतातील कोणत्या भागाला भूकंपाचा सर्वाधिक धोका असतो?
९) शुष्क (Arid) : हवामानाच्या या भागात थरचे वाळवंट समाविष्ट आहे. त्यात पश्चिम राजस्थान, दक्षिण-पश्चिम हरियाणा व गुजरातचा कच्छ प्रदेशही येतो. येथे अत्यंत कोरडे हवामान आहे; ज्यामध्ये वार्षिक पाऊस फक्त २५ सेंमी पडतो आणि काही ठिकाणी तो १० सेंमी इतकाच पडतो. इथे जानेवारीचे तापमान ५-२२ अंश
से. असते; जे जूनमध्ये २०-४० से. पर्यंत वाढते. तसेच दैनंदिन आणि वार्षिक तापमानाची कक्षा खूप मोठी असते.
१०) पश्चिम हिमालय (West Himalaya) : हे हवामान पश्चिम हिमालयीन प्रदेशात आढळते; ज्यात जम्मू आणि काश्मीर, हिमाचल प्रदेश व उत्तराखंड यांचा समावेश होतो. जुलैचे तापमान ३० अंश से. असते; जे जानेवारीत ०-४ अंश से.पर्यंत घसरते. इथे वार्षिक पर्जन्यमान १५० सेंमी असते; तर पाऊस हा उन्हाळ्यात नैर्ऋत्य मान्सून आणि हिवाळ्यात पश्चिम विक्षोभामुळे (Western Disturbances) होतो.
मागील एका लेखातून आपण डॉ. त्रिवार्था यांच्या हवामान वर्गीकरणाविषयी माहिती घेतली होती. या लेखातून आपण डॉ. आर. एल. सिंग यांनी भारतीय हवामानाचे कोणत्या आधारावर व कसे वर्गीकरण केले हे जाणून घेऊ.
डॉ. आर. एल. सिंग यांचे हवामान क्षेत्राचे वर्गीकरण
डॉ. आर. एल. सिंग यांनी १९७१ मध्ये भारतीय हवामानाचे वर्गीकरण सादर केले. त्यांनी सर्वांत उष्ण व सर्वांत थंड महिने आणि सरासरी वार्षिक पर्जन्यमानाच्या तापमानाच्या आधारावर देशाची १० हवामान विभागांमध्ये विभागणी केली. ते विभाग पुढीलप्रमाणे :
१) प्रति आर्द्र उत्तर-पूर्व (Per Humid North-East) : नावाप्रमाणे यात सिक्कीम, आसाम, अरुणाचल प्रदेश, नागालँड, त्रिपुरा, मिझोराम व मेघालय यासह ईशान्येकडील राज्यांच्या बहुतेक भागांचा समावेश होतो. या भागात जुलैचे तापमान २५-३३ अंश सेल्सियस असते; जे जानेवारीत ११-२४ अंश सेल्सियसपर्यंत घसरते. या भागातील बर्‍याच ठिकाणी सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान २०० सेंमी असते; तर काही ठिकाणी १००० सेंमीपेक्षा जास्त पावसाची नोंद होते.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील खारफुटीची वने कुठं आढळतात? या वनांची वैशिष्ट्ये कोणती?
२) दमट सह्याद्री आणि पश्चिम किनारा (Humid Sahyadri and West Coast) : या भागात सह्याद्री (पश्चिम घाट) आणि त्याच्या उत्तरेकडील नर्मदा खोऱ्यापासून दक्षिणेला कन्याकुमारीपर्यंत पसरलेल्या पश्चिम किनारपट्टीच्या पट्ट्याचा समावेश होतो. या भागात जानेवारीमध्ये तापमान १९-२८ अंश से. असते; जे जुलैमध्ये २६-३२ अंश से.पर्यंत वाढते. या पट्ट्यात सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान सुमारे २०० सेंमी असते; परंतु काही ठिकाणी विशेषतः पश्चिम घाटाच्या पश्चिमेकडील उतारांवर ते जास्त असू शकते.
३) दमट दक्षिण-पूर्व (Humid South-East) : या भागात ओडिशा, पश्चिम बंगाल, छत्तीसगड व झारखंड या क्षेत्राचा समावेश होतो. इथे जानेवारी आणि जुलैचे तापमान अनुक्रमे १२-२७ अंश से. आणि २६-३४ अंश से. असते. तर, सरासरी वार्षिक पाऊस १००-२०० सें.मी. पडतो.
४) अर्धआर्द्र संक्रमण (Subhumid Transition) : या भागात उत्तर प्रदेशचा पूर्व भाग, बिहार व झारखंडचा उत्तर भाग येतो. इथे जानेवारीचे तापमान ९ ते २४ अंश से. असते आणि जुलैमध्ये २४-४१ अंश से.पर्यंत वाढते; तर सरासरी वार्षिक पाऊस १००-२०० सेंमी पडतो.
५) अर्धआर्द्र लिटोरल (Subhumid Littorals) : या भागात पूर्व तमिळनाडू आणि किनारपट्टीवरील आंध्र प्रदेश या क्षेत्राचा समावेश होतो. या भागात आर्द्र हवामान असते. या भागात मे महिना सर्वांत उष्ण असतो. यावेळी तापमान २८-३८ अंश से.पर्यंत वाढते. जानेवारीत तापमान २०-२९ से.पर्यंत घसरते. उन्हाळा कोरडा असतो; पण हिवाळा ओला असतो. संपूर्ण क्षेत्रामध्ये वार्षिक ७५-१५० सेंटिमीटर पाऊस पडतो, त्यापैकी बहुतेक नोव्हेंबर-डिसेंबरमध्ये मान्सूनची माघार होताना पडतो.
६) अर्धआर्द्र खंडीय (Subhumid Continental) : हे हवामान प्रामुख्याने गंगा मैदानात आढळते. जेथे जानेवारी आणि जुलैचे तापमान अनुक्रमे ७-२३ अंश से. आणि २६-४१ अंश से. असते. सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान ७५ ते १५० सेंमीपर्यंत होते.
७) अर्धशुष्क आणि उपोष्ण कटिबंधीय (semi arid and subtropical) : हे वातावरण सतलज-यमुना नद्यांच्या खोऱ्यात आहे; ज्यात पंजाब, हरियाणा, पूर्व राजस्थान आणि केंद्रशासित प्रदेश दिल्ली व चंदिगड यांचा समावेश होतो. इथे सरासरी पर्जन्यमान २५ ते १०० सेंमी असते; ज्यापैकी बहुतेक पाऊस उन्हाळ्यात पडतो. हिवाळ्यात वेस्टर्न डिस्टर्बन्समुळे काही पाऊस होतो. तर, जानेवारीचे तापमान ६-२३ अंश से. असते; जे मे महिन्यात २६-४१ अंश से.पर्यंत वाढते.
८) अर्धशुष्क उष्ण कटिबंधीय (Semi arid tropical) : गुजरात, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, कर्नाटक व तेलंगणाच्या मोठ्या भागांमध्ये अर्धशुष्क उष्ण कटिबंधीय हवामान आहे. इथे जानेवारीमध्ये तापमान १३-२९ अंश से. आणि जुलैमध्ये २६-४२ अंश से. पर्यंत वाढते. तर सरासरी वार्षिक पाऊस ५० ते १०० सेंमीपर्यंत पडतो.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भूकंप म्हणजे नेमके काय? भारतातील कोणत्या भागाला भूकंपाचा सर्वाधिक धोका असतो?
९) शुष्क (Arid) : हवामानाच्या या भागात थरचे वाळवंट समाविष्ट आहे. त्यात पश्चिम राजस्थान, दक्षिण-पश्चिम हरियाणा व गुजरातचा कच्छ प्रदेशही येतो. येथे अत्यंत कोरडे हवामान आहे; ज्यामध्ये वार्षिक पाऊस फक्त २५ सेंमी पडतो आणि काही ठिकाणी तो १० सेंमी इतकाच पडतो. इथे जानेवारीचे तापमान ५-२२ अंश
से. असते; जे जूनमध्ये २०-४० से. पर्यंत वाढते. तसेच दैनंदिन आणि वार्षिक तापमानाची कक्षा खूप मोठी असते.
१०) पश्चिम हिमालय (West Himalaya) : हे हवामान पश्चिम हिमालयीन प्रदेशात आढळते; ज्यात जम्मू आणि काश्मीर, हिमाचल प्रदेश व उत्तराखंड यांचा समावेश होतो. जुलैचे तापमान ३० अंश से. असते; जे जानेवारीत ०-४ अंश से.पर्यंत घसरते. इथे वार्षिक पर्जन्यमान १५० सेंमी असते; तर पाऊस हा उन्हाळ्यात नैर्ऋत्य मान्सून आणि हिवाळ्यात पश्चिम विक्षोभामुळे (Western Disturbances) होतो.
