सागर भस्मे
मागील लेखातून आपण महासागरातील भरती आणि ओहोटीच्या प्रक्रियेविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण समुद्री प्रवाळाविषयी जाणून घेऊया. प्रवाळ हे समुद्रातील महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्ये आहेत. हे कोरल पॉलीप्स म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या व चुना स्रावित करणार्‍या जीवांच्या सांगाड्याचा संचय आणि संकुचिततेमुळे तयार होतात. कोरल पॉलीप्स २५°उ – २५°द अक्षांशांमध्ये मर्यादित असलेल्या उष्णकटिबंधीय महासागरांमध्ये वाढतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महासागरातील भरती व ओहोटीची प्रक्रिया कशी असते? त्याची नेमकी कारणे कोणती?
असंख्य कोरल पॉलीप्स एका ठिकाणी, वसाहतींच्या स्वरूपात समूहात राहतात आणि त्यांच्या सभोवती चुनखडीचे कवच तयार करतात. योग्य समुद्र खोलीवर एका कवचावर दुसऱ्या कवचाच्या अशा असंख्य कवचाच्या निर्मितीमुळे कोरल रीफ तयार होतात. कोरल पॉलीप्स पाण्याच्या पातळीच्या वर टिकू शकत नाहीत म्हणून प्रवाळ खडक नेहमीच समुद्र पातळीपर्यंत किंवा त्याच्या खाली आढळतात. ते सामान्यतः समुद्राच्या पाण्याखाली बुडलेल्या बेटांशी जोडलेले असतात. हे नमूद केले जाऊ शकते की, कोरल रीफ्स उष्णकटिबंधीय वर्षावांपेक्षा अधिक वैविध्यपूर्ण आहेत, कारण प्रवाळ खडकांमध्ये सुमारे १० लाख प्रजाती आहेत, ज्यापैकी फक्त १०% प्रजातींचा अभ्यास केला गेला आहे. त्यामुळे त्यांना महासागरातील वर्षावन (Rainforest of the oceans) म्हणतात.
प्रवाळ वाढीसाठी अटी :
- कोरल प्रामुख्याने उष्णकटिबंधीय समुद्रांमध्ये आढळतात. कारण त्यांना जगण्यासाठी २०°से – २१°से दरम्यानचे उच्च सरासरी वार्षिक तापमान आवश्यक असते. ते एकतर खूप कमी तापमान किंवा खूप जास्त तापमान असलेल्या पाण्यात टिकू शकत नाहीत.
- स्वच्छ गाळमुक्त पाणी असावे, कारण गढूळ पाण्यामुळे कोरल पॉलीप्सचा मृत्यू होतो. जरी कोरल पॉलीप्सला गाळमुक्त पाणी आवश्यक असते, परंतु ताजे पाणीदेखील कोरलच्या वाढीसाठी हानिकारक आहे. त्यामुळेच नदीच्या मुखाच्या क्षेत्रात प्रवाळ नसतात.
- कोरल खोल पाण्यात राहत नाहीत, म्हणजेच २००–२५० फूट पेक्षा जास्त खाली आढळत नाही. कारण, पुरेशा प्रमाणात सूर्यप्रकाश आणि ऑक्सिजन नसल्यामुळे ते २००–२५० फुटांपेक्षा खोल पाण्यात मरतात.
- समुद्रातील खारटपणाचे खूप जास्त प्रमाण कोरल पॉलीप्सच्या वाढीसाठी हानिकारक आहे. कारण, अशा पाण्यात कॅल्शियम कार्बोनेट कमी प्रमाणात असते, तर चुना हे कोरल पॉलीप्सचे महत्त्वाचे अन्न आहे.
- महासागरातील प्रवाह आणि लाटा कोरलसाठी अनुकूल असतात. कारण, ते पॉलीप्ससाठी आवश्यक अन्न पुरवठा करतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महासागरातील गाळाचे निक्षेपण कसे होते? त्याचे मुख्य स्रोत कोणते?
प्रवाळ खडकांचे वर्गीकरण
प्रवाळ खडकांचे दोन प्रकारे वर्गीकरण केले जाते. उदा. १) निसर्ग, आकार आणि घडण्याच्या पद्धतीच्या आधारावर- (१) फ्रिंगिंग रीफ, (२) बॅरियर रीफ आणि (३) अटोल/प्रवाळ दुसरे, २) स्थानाच्या आधारावर (१) उष्णकटिबंधीय प्रवाळ खडक आणि (२) सीमांत पट्टा प्रवाळ खडक.
१) फ्रिंगिंग रीफ (Fringing Reef) : महाद्वीपीय किनारी किंवा बेटांच्या बाजूने विकसित झालेल्या प्रवाळ खडकांना फ्रिंगिंग रीफ म्हणतात. जरी किनारी रीफ सहसा किनारपट्टीच्या जमिनीशी जोडलेले असले, तरी काही वेळा त्यांच्यामध्ये आणि जमिनीमध्ये अंतर असते आणि त्यामुळे किनारी खडक आणि जमीन यांच्यामध्ये सरोवर तयार होतो. अशा सरोवराला बोट वाहिनी म्हणतात. प्रवाळ खडक सामान्यतः लांब असतात, परंतु रुंदीमध्ये अरुंद असतात.
२) बॅरियर रीफ (Barrier Reef) : किनार्‍याच्या प्लॅटफॉर्मला समांतर सर्वात मोठ्या प्रवाळ खडकांना बॅरियर रीफ म्हणतात. बॅरियर रीफ हे सर्व प्रकारच्या प्रवाळ खडकांपैकी सर्वात मोठे, सर्वात विस्तृत, सर्वोच्च आणि रुंद खडक आहेत. सरासरी उतार सुमारे ४५° असतो. परंतु, काही रीफ १५° – २५° उताराने वैशिष्ट्यीकृत आहेत. किनारपट्टीची जमीन आणि बॅरियर रीफ यांच्यामध्ये विस्तीर्ण परंतु उथळ सरोवर आहे. बॅरियर रीफ क्वचितच अखंड साखळी म्हणून आढळतात. त्याऐवजी ते बर्‍याच ठिकाणी तुटलेले असतात आणि त्यामुळे सरोवरांचा महासागरांना भरती-ओहोटीद्वारे संपर्क येतो. काही वेळा भरती-ओहोटीचे प्रवेशद्वार इतके रुंद असतात की त्यांच्याद्वारे जहाजे सरोवरात प्रवेश करतात. ग्रेट बॅरियर रीफ, ऑस्ट्रेलियाच्या पूर्व किनाऱ्याला समांतर स्थित आहे. ही जगातील सर्व बॅरियर रीफपैकी सर्वात मोठी आहे.
३) ऍटॉल्स (Atoll) : हॉर्सशूच्या आकाराच्या अरुंद वाढणार्‍या कोरलच्या खडकाला ऍटॉल्स म्हणतात. हे साधारणपणे बेटाच्या आसपास लंबवर्तुळाकार स्वरूपात आढळते. ऍटॉल्स रिंगच्या मध्यभागी एक तलाव असतो. या सरोवराची खोली ४० ते ७० फॅथम्स दरम्यान असते. ऍटॉल्स अँटिल्स समुद्र, लाल समुद्र, चीन समुद्र, ऑस्ट्रेलियन समुद्र, इंडोनेशियन समुद्रात आढळतात. एलिस आयलंडचा फनफुटी (Funfutti) एटोल हा एक प्रसिद्ध प्रवाळ आहे.
४) कोरल ब्लीचिंग (Coral Bleaching) : कोरल ब्लीचिंग म्हणजे कोरलमधून एकपेशीय वनस्पती नष्ट होणे, ज्यामुळे पांढरा रंग येतो, जो कोरलच्या मृत्यूचे सूचक आहे. ग्लोबल वॉर्मिंग कोरल ब्लीचिंगचे प्रमुख घटक म्हणून नोंदवला गेला आहे. ब्लीचिंग तेव्हा होते, जेव्हा तापमान सर्वात उष्ण उन्हाळ्याच्या महिन्यात सामान्यपेक्षा फक्त १°से जास्त होते. एल निनोची घटनादेखील कोरल ब्लीचिंगशी संबंधित आहे. स्थानिक घटक जसे की गाळाचे प्रमाण वाढणे यामुळेसुद्धा कोरल ब्लिचिंग होते. कोरल ब्लीचिंगमुळे केनिया, मालदीव, अंदमान आणि लक्षद्वीप बेटांच्या किनार्‍यावरील ७०% प्रवाळांचा मृत्यू झाला होता आणि ७५% हिंद महासागरात प्रवाळांचा मृत्यू झाला.
