सागर भस्मे
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
मागील लेखातून आपण भूकंप म्हणजे काय, भूकंपाला कारणीभूत असणारे घटक आणि त्याचे मानवी जीवनावर होणारे परिणाम, तसेच भारतातील भूकंपग्रस्त क्षेत्र याबाबत माहिती घेतली. या लेखातून आपण खारफुटीच्या जंगलांबाबत जाणून घेऊ या. खारफुटी वने हा किनारी वनस्पतींचा प्रकार आहे. खारफुटी वने ही झाडे आणि झुडुपे आहेत, ज्यात खारे पाणी सहन करण्याची क्षमता असते. जगभरात, उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय आंतरभरती झोनमध्ये खारफुटी नावाचे वनस्पती गट आढळतात. कमी ऑक्सिजनच्या परिस्थितीत वाढणारी झाडे आणि झुडुपे हे खारफुटीचे विशेष प्रकार आहेत.
खारफुटीची जंगले ही विविध वन्यजीव आणि जलचरांसाठी महत्त्वपूर्ण अधिवास आहेत. खारफुटी वनस्पतींच्या मुळांमध्ये समुद्राच्या पाण्यातील मीठ गाळण्याची क्षमता असते. खारफुटी वनस्पतींच्या काही प्रजातींच्या पानांमध्ये मीठ उत्सर्जित करण्यासाठी मीठ ग्रंथी असतात. खारफुटी वने कार्बन शोषून घेतात आणि खाली जमिनीत साठवतात. ते वादळांना अडथळे म्हणून काम करतात. तसेच मोठ्या लाटांची ऊर्जा नष्ट करून आंतर्देशीय भागांची पूर आणि धूप यांपासून संरक्षण करतात. ते नद्यांचे पाणी फिल्टर करण्यास मदत करतात आणि नदीचा गाळ अडवण्याचे कार्य करतात. मत्स्य रोपवाटिका म्हणून त्यांच्या भूमिकेचा स्थानिक अर्थव्यवस्थेवर आणि अन्न उत्पादनावर मोठा परिणाम होऊ शकतो.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भूकंप म्हणजे नेमके काय? भारतातील कोणत्या भागाला भूकंपाचा सर्वाधिक धोका असतो?
जगभरात आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया, आशिया आणि अमेरिकेत आढळणारे उष्णकटिबंधीय किनारे सुमारे १५.२ दशलक्ष हेक्टर (१५२००० चौ. किमी) क्षेत्र खारफुटीच्या जंगलांनी व्यापलेले आहेत. जगातील खारफुटींपैकी ४२ टक्के खारफुटीचा वाटा आशियामध्ये आहे, त्यानंतर आफ्रिका (२१ टक्के), उत्तर/मध्य अमेरिका (१५ टक्के), ओशनिया (१२ टक्के) आणि दक्षिण अमेरिका (११ टक्के) यांचा क्रमांक लागतो. तसेच भारतातील खारफुटीची जंगले ९ राज्ये आणि ३ केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये आहेत. देशातील खारफुटीचे आच्छादन ४,९७५ चौरस किमी आहे. भारतातील खारफुटीखाली आढळणाऱ्या एकूण क्षेत्रापैकी जवळपास निम्मे क्षेत्र एकट्या पश्चिम बंगालमधील सुंदरबनमध्ये आहे.
भारतातील महत्वाच्या खारफुटी वनांची यादी-
- सुंदरबन मॅंग्रोव्ह फॉरेस्ट, पश्चिम बंगाल
- भितरकणिका खारफुटी, ओडिशा
- गोदावरी-कृष्णा खारफुटी, आंध्र प्रदेश
- कच्छ खारफुटीचे आखात, गुजरात
- ठाणे खाडीचे खारफुटी, महाराष्ट्र
- पिचावरम मॅंग्रोव्हज, तामिळनाडू
- चोराव बेट खारफुटी, गोवा</li>
- बारातंग बेट खारफुटी, अंदमान पश्चिम बंगालमधील खारफुटीची वने
भारतातील सर्व खारफुटीच्या जंगलांमध्ये सुंदरबन हे क्षेत्रफळानुसार सर्वात मोठे आहे. या प्रदेशात सुंदरी (हेरिटेरा फोम्स) खारफुटीची झाडे विपुल प्रमाणात आहेत. या प्रबळ खारफुटीच्या प्रजातीवरून सुंदरबन हे नाव पडले असावे. या परिसराला अप्रतिम नैसर्गिक सौंदर्य आणि वन्यजीवांचे दुर्मिळ स्वरूप लाभले आहे. हे रॉयल बंगाल वाघांच्या मोठ्या लोकसंख्येचे घर आहे. गंगाटिक डॉल्फिन, ऑलिव्ह रिडले कासव, खाऱ्या पाण्याची मगर आणि खारफुटीचे घोडे खेकडे यांसारख्या अनेक संकटात सापडलेल्या प्रजातीदेखील येथे आढळतात. सुंदरबन व्याघ्र प्रकल्पाची निर्मिती करण्यासाठी १९७३ मध्ये सुंदरबनच्या जंगलाचा काही भाग खोदण्यात आला. त्याचे गाभा क्षेत्र, १३३० चौ.कि.मी.चे, १९८४ मध्ये राष्ट्रीय उद्यान म्हणून स्थापित केले गेले. युनेस्कोने सुंदरबन राष्ट्रीय उद्यानाला जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिली आहे.
ओडिशा खारफुटीची वने
ब्राह्मणी-बैतरणी नद्यांच्या डेल्टा प्रदेशात ओडिशातील भितरकणिका खारफुटी आहेत. हे २५१ चौरस किमी परिसरात पसरलेले आहे. १९७५ मध्ये भितरकणिका वन्यजीव अभयारण्य ६७२ चौरस किलोमीटर क्षेत्रफळात स्थापन करण्यात आले. १९९८ मध्ये भितरकणिका राष्ट्रीय उद्यान घोषित करण्यात आले. भितरकणिका हे भारतातील मूळ खारफुटीच्या जंगलांपैकी एक आहे. भारतीय उपखंडातील मगरींची सर्वात मोठी लोकसंख्या येथे आहे.
आंध्र प्रदेश खारफुटीची वने
गोदावरी खारफुटी आंध्र प्रदेशातील पूर्व-गोदावरी जिल्ह्यात गोदावरी नदीच्या डेल्टामध्ये स्थित आहेत. कृष्णा खारफुटी कृष्णा नदीच्या डेल्टामध्ये वसलेली आहे. हे आंध्र प्रदेशातील कृष्णा आणि गुंटूर या दोन जिल्ह्यांमध्ये पसरलेले आहे. आंध्र प्रदेशातील एकूण खारफुटीचे जंगल ४०४ चौरस किमी इतके आहे. गोदावरी-कृष्णा खारफुटी हे भारतातील सर्वात मोहक खारफुटीच्या जंगलांपैकी एक आहे.
गुजरातमधील खारफुटीची वने
गुजरातमधील खारफुटीचे जंगल (१,१७७ चौ. किमी) पश्चिम बंगाल (२,११२ चौ. किमी) नंतर दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. गुजरात राज्याच्या ७०% पेक्षा जास्त खारफुटीच्या आच्छादनासह , कच्छ प्रदेश सर्वात वर आहे आणि त्यानंतर कच्छचे आखात (१६%) आहे. Avicennia marina सामान्यतः राखाडी खारफुटी म्हणून ओळखली जाते, ही गुजरातमधील सर्वात प्रबळ मॅन्ग्रोव्ह प्रजाती आहे.
महाराष्ट्रातील खारफुटीची वने
महाराष्ट्रात खारफुटीची जंगले कोकण विभागातील सहा जिल्ह्यांमध्ये वितरीत केली जातात – मुंबई शहर, मुंबई उपनगर, ठाणे, रायगड, रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग. रायगड नंतर १२१ चौरस किमी व्याप्ती असलेले ठाणे हे खारफुटीचे ९० चौरस किमी क्षेत्रफळ असलेले दुसरे सर्वात मोठे खारफुटीचे आच्छादन आहे. ठाणे जंगल हे भारतातील काही खारफुटीच्या जंगलांपैकी एक आहे, जे विस्तीर्ण शहराच्या परिसरात आहे; परंतु तरीही टिकून आहे.
तामिळनाडूतील खारफुटीची वने
पिचावरम खारफुटीचे जंगल तामिळनाडूच्या कुड्डालोर जिल्ह्यात वेल्लार मुहाना आणि कोलेरून नदीच्या दरम्यान आहे. ११ चौरस किमी-विस्तारात असलेल्या या जंगलात विविध आकारांची असंख्य बेटे आहेत. रेतीपट्टीचा विस्तीर्ण भाग जंगलाला समुद्रापासून वेगळे करतो. लिटल एग्रेट्स, पॉन्ड हेरॉन्स, कॉर्मोरंट्स आणि ओपनबिल स्टॉर्क हे जंगलात वारंवार दिसणारे काही पक्षी आहेत.
गोव्यातील खारफुटीची वने
गोव्यातील खारफुटी वने राज्याच्या प्रमुख नद्यांच्या काठावर पसरलेली आहेत. ( मांडोवी, झुआरी, साल, तिरकोल, चापोरा, तळपोना आणि गालजीबाग. ) मांडोवी नदीत वसलेले चोराव बेट हे भारतातील सर्वात सुंदर खारफुटीच्या जंगलांपैकी एक आहे. बेटाच्या पश्चिम टोकावर सुमारे ४४० एकर सलीम अली पक्षी अभयारण्य आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : चक्रीवादळ म्हणजे काय? ते कसे तयार होते?
अंदमान-निकोबारमधील खारफुटीची वने
अंदमान आणि निकोबार बेटांची राजधानी पोर्ट ब्लेअरपासून बाराटांग बेट सुमारे १०० किमी अंतरावर आहे. हे उत्तर आणि मध्य अंदमान प्रशासकीय जिल्ह्याचा एक भाग आहे. अंदमान द्वीपसमूहातील एकूण खारफुटीचे आच्छादन ६१६ चौरस किमी आहे. यापैकी सुमारे ६५% खारफुटी वने, अतिशय दाट खारफुटीच्या श्रेणीतील आढळतात.
मागील लेखातून आपण भूकंप म्हणजे काय, भूकंपाला कारणीभूत असणारे घटक आणि त्याचे मानवी जीवनावर होणारे परिणाम, तसेच भारतातील भूकंपग्रस्त क्षेत्र याबाबत माहिती घेतली. या लेखातून आपण खारफुटीच्या जंगलांबाबत जाणून घेऊ या. खारफुटी वने हा किनारी वनस्पतींचा प्रकार आहे. खारफुटी वने ही झाडे आणि झुडुपे आहेत, ज्यात खारे पाणी सहन करण्याची क्षमता असते. जगभरात, उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय आंतरभरती झोनमध्ये खारफुटी नावाचे वनस्पती गट आढळतात. कमी ऑक्सिजनच्या परिस्थितीत वाढणारी झाडे आणि झुडुपे हे खारफुटीचे विशेष प्रकार आहेत.
खारफुटीची जंगले ही विविध वन्यजीव आणि जलचरांसाठी महत्त्वपूर्ण अधिवास आहेत. खारफुटी वनस्पतींच्या मुळांमध्ये समुद्राच्या पाण्यातील मीठ गाळण्याची क्षमता असते. खारफुटी वनस्पतींच्या काही प्रजातींच्या पानांमध्ये मीठ उत्सर्जित करण्यासाठी मीठ ग्रंथी असतात. खारफुटी वने कार्बन शोषून घेतात आणि खाली जमिनीत साठवतात. ते वादळांना अडथळे म्हणून काम करतात. तसेच मोठ्या लाटांची ऊर्जा नष्ट करून आंतर्देशीय भागांची पूर आणि धूप यांपासून संरक्षण करतात. ते नद्यांचे पाणी फिल्टर करण्यास मदत करतात आणि नदीचा गाळ अडवण्याचे कार्य करतात. मत्स्य रोपवाटिका म्हणून त्यांच्या भूमिकेचा स्थानिक अर्थव्यवस्थेवर आणि अन्न उत्पादनावर मोठा परिणाम होऊ शकतो.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भूकंप म्हणजे नेमके काय? भारतातील कोणत्या भागाला भूकंपाचा सर्वाधिक धोका असतो?
जगभरात आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया, आशिया आणि अमेरिकेत आढळणारे उष्णकटिबंधीय किनारे सुमारे १५.२ दशलक्ष हेक्टर (१५२००० चौ. किमी) क्षेत्र खारफुटीच्या जंगलांनी व्यापलेले आहेत. जगातील खारफुटींपैकी ४२ टक्के खारफुटीचा वाटा आशियामध्ये आहे, त्यानंतर आफ्रिका (२१ टक्के), उत्तर/मध्य अमेरिका (१५ टक्के), ओशनिया (१२ टक्के) आणि दक्षिण अमेरिका (११ टक्के) यांचा क्रमांक लागतो. तसेच भारतातील खारफुटीची जंगले ९ राज्ये आणि ३ केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये आहेत. देशातील खारफुटीचे आच्छादन ४,९७५ चौरस किमी आहे. भारतातील खारफुटीखाली आढळणाऱ्या एकूण क्षेत्रापैकी जवळपास निम्मे क्षेत्र एकट्या पश्चिम बंगालमधील सुंदरबनमध्ये आहे.
भारतातील महत्वाच्या खारफुटी वनांची यादी-
- सुंदरबन मॅंग्रोव्ह फॉरेस्ट, पश्चिम बंगाल
- भितरकणिका खारफुटी, ओडिशा
- गोदावरी-कृष्णा खारफुटी, आंध्र प्रदेश
- कच्छ खारफुटीचे आखात, गुजरात
- ठाणे खाडीचे खारफुटी, महाराष्ट्र
- पिचावरम मॅंग्रोव्हज, तामिळनाडू
- चोराव बेट खारफुटी, गोवा</li>
- बारातंग बेट खारफुटी, अंदमान पश्चिम बंगालमधील खारफुटीची वने
भारतातील सर्व खारफुटीच्या जंगलांमध्ये सुंदरबन हे क्षेत्रफळानुसार सर्वात मोठे आहे. या प्रदेशात सुंदरी (हेरिटेरा फोम्स) खारफुटीची झाडे विपुल प्रमाणात आहेत. या प्रबळ खारफुटीच्या प्रजातीवरून सुंदरबन हे नाव पडले असावे. या परिसराला अप्रतिम नैसर्गिक सौंदर्य आणि वन्यजीवांचे दुर्मिळ स्वरूप लाभले आहे. हे रॉयल बंगाल वाघांच्या मोठ्या लोकसंख्येचे घर आहे. गंगाटिक डॉल्फिन, ऑलिव्ह रिडले कासव, खाऱ्या पाण्याची मगर आणि खारफुटीचे घोडे खेकडे यांसारख्या अनेक संकटात सापडलेल्या प्रजातीदेखील येथे आढळतात. सुंदरबन व्याघ्र प्रकल्पाची निर्मिती करण्यासाठी १९७३ मध्ये सुंदरबनच्या जंगलाचा काही भाग खोदण्यात आला. त्याचे गाभा क्षेत्र, १३३० चौ.कि.मी.चे, १९८४ मध्ये राष्ट्रीय उद्यान म्हणून स्थापित केले गेले. युनेस्कोने सुंदरबन राष्ट्रीय उद्यानाला जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिली आहे.
ओडिशा खारफुटीची वने
ब्राह्मणी-बैतरणी नद्यांच्या डेल्टा प्रदेशात ओडिशातील भितरकणिका खारफुटी आहेत. हे २५१ चौरस किमी परिसरात पसरलेले आहे. १९७५ मध्ये भितरकणिका वन्यजीव अभयारण्य ६७२ चौरस किलोमीटर क्षेत्रफळात स्थापन करण्यात आले. १९९८ मध्ये भितरकणिका राष्ट्रीय उद्यान घोषित करण्यात आले. भितरकणिका हे भारतातील मूळ खारफुटीच्या जंगलांपैकी एक आहे. भारतीय उपखंडातील मगरींची सर्वात मोठी लोकसंख्या येथे आहे.
आंध्र प्रदेश खारफुटीची वने
गोदावरी खारफुटी आंध्र प्रदेशातील पूर्व-गोदावरी जिल्ह्यात गोदावरी नदीच्या डेल्टामध्ये स्थित आहेत. कृष्णा खारफुटी कृष्णा नदीच्या डेल्टामध्ये वसलेली आहे. हे आंध्र प्रदेशातील कृष्णा आणि गुंटूर या दोन जिल्ह्यांमध्ये पसरलेले आहे. आंध्र प्रदेशातील एकूण खारफुटीचे जंगल ४०४ चौरस किमी इतके आहे. गोदावरी-कृष्णा खारफुटी हे भारतातील सर्वात मोहक खारफुटीच्या जंगलांपैकी एक आहे.
गुजरातमधील खारफुटीची वने
गुजरातमधील खारफुटीचे जंगल (१,१७७ चौ. किमी) पश्चिम बंगाल (२,११२ चौ. किमी) नंतर दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. गुजरात राज्याच्या ७०% पेक्षा जास्त खारफुटीच्या आच्छादनासह , कच्छ प्रदेश सर्वात वर आहे आणि त्यानंतर कच्छचे आखात (१६%) आहे. Avicennia marina सामान्यतः राखाडी खारफुटी म्हणून ओळखली जाते, ही गुजरातमधील सर्वात प्रबळ मॅन्ग्रोव्ह प्रजाती आहे.
महाराष्ट्रातील खारफुटीची वने
महाराष्ट्रात खारफुटीची जंगले कोकण विभागातील सहा जिल्ह्यांमध्ये वितरीत केली जातात – मुंबई शहर, मुंबई उपनगर, ठाणे, रायगड, रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग. रायगड नंतर १२१ चौरस किमी व्याप्ती असलेले ठाणे हे खारफुटीचे ९० चौरस किमी क्षेत्रफळ असलेले दुसरे सर्वात मोठे खारफुटीचे आच्छादन आहे. ठाणे जंगल हे भारतातील काही खारफुटीच्या जंगलांपैकी एक आहे, जे विस्तीर्ण शहराच्या परिसरात आहे; परंतु तरीही टिकून आहे.
तामिळनाडूतील खारफुटीची वने
पिचावरम खारफुटीचे जंगल तामिळनाडूच्या कुड्डालोर जिल्ह्यात वेल्लार मुहाना आणि कोलेरून नदीच्या दरम्यान आहे. ११ चौरस किमी-विस्तारात असलेल्या या जंगलात विविध आकारांची असंख्य बेटे आहेत. रेतीपट्टीचा विस्तीर्ण भाग जंगलाला समुद्रापासून वेगळे करतो. लिटल एग्रेट्स, पॉन्ड हेरॉन्स, कॉर्मोरंट्स आणि ओपनबिल स्टॉर्क हे जंगलात वारंवार दिसणारे काही पक्षी आहेत.
गोव्यातील खारफुटीची वने
गोव्यातील खारफुटी वने राज्याच्या प्रमुख नद्यांच्या काठावर पसरलेली आहेत. ( मांडोवी, झुआरी, साल, तिरकोल, चापोरा, तळपोना आणि गालजीबाग. ) मांडोवी नदीत वसलेले चोराव बेट हे भारतातील सर्वात सुंदर खारफुटीच्या जंगलांपैकी एक आहे. बेटाच्या पश्चिम टोकावर सुमारे ४४० एकर सलीम अली पक्षी अभयारण्य आहे.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : चक्रीवादळ म्हणजे काय? ते कसे तयार होते?
अंदमान-निकोबारमधील खारफुटीची वने
अंदमान आणि निकोबार बेटांची राजधानी पोर्ट ब्लेअरपासून बाराटांग बेट सुमारे १०० किमी अंतरावर आहे. हे उत्तर आणि मध्य अंदमान प्रशासकीय जिल्ह्याचा एक भाग आहे. अंदमान द्वीपसमूहातील एकूण खारफुटीचे आच्छादन ६१६ चौरस किमी आहे. यापैकी सुमारे ६५% खारफुटी वने, अतिशय दाट खारफुटीच्या श्रेणीतील आढळतात.
