सागर भस्मे
मागील लेखांतून आपण महासागराचे तापमान, घनता व क्षारता, तसेच सागरी तळावर साचणाऱ्या गाळांविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण महासागरात येणाऱ्या भरती-ओहोटीची प्रक्रिया समजून घेऊ या. विविध प्रकारच्या सागरी हालचालींमध्ये लाटा, प्रवाह व भरती यांचे विशेष महत्त्व आहे. समुद्राच्या सर्व हालचालींमध्ये भरती-ओहोटी ही सर्वांत महत्त्वाची प्रक्रिया असते. कारण- समुद्राच्या पृष्ठभागापासून तळापर्यंतच्या पाण्याच्या संपूर्ण वस्तुमानावर भरती-ओहोटीचा प्रभाव पडतो. सूर्य आणि चंद्र यांच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तींमुळे (केंद्राभिमुख) समुद्राच्या पाण्याची पातळी उंचावणे आणि घटणे याला भरती आणि ओहोटी, असे म्हणतात.
समुद्राच्या पाण्याच्या पातळीत वाढ आणि किनार्‍याकडे होणार्‍या हालचालींना ‘भरती’ म्हणतात. परिणामी पाण्याची उच्च पातळी उच्च भरतीचे पाणी (High Tide Water) म्हणून ओळखली जाते. तर समुद्राचे पाणी खाली येण्याला आणि समुद्राच्या दिशेने त्याच्या हालचालीला ‘ओहोटी’ म्हणतात. परिणामी कमी पाण्याच्या पातळीला कमी भरतीचे पाणी (Low Water Tide) असे म्हणतात. उच्च भरतीचे पाणी आणि कमी भरतीचे पाणी यांतील फरकाला भरतीची श्रेणी (Tidal Range) असे म्हणतात. समुद्राच्या पाण्याची खोली, समुद्रकिनारे आणि किनारपट्टीचे कॉन्फिगरेशन आणि समुद्राचा मोकळेपणा किंवा जमीन बंदिस्त (landlocked) असणे या भिन्न वैशिष्ट्यांमुळे वेगवेगळ्या ठिकाणांहून महासागरांमध्ये वेगवेगळ्या ठिकाणी भरती- अओहोटीच्या उंचीमध्ये खूप फरक आढळतो.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महासागरातील गाळाचे निक्षेपण कसे होते? त्याचे मुख्य स्रोत कोणते?
भरतीची उत्पत्ती :
महासागरातील भरती-ओहोटीचा उगम प्रामुख्याने सूर्य आणि चंद्र यांच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तींशी संबंधित आहे. हे निदर्शनास आणले जाऊ शकते की, पृथ्वी पश्चिमेकडून पूर्वेकडे लंबवर्तुळाकार कक्षेत सूर्याभोवती फिरते. त्याचप्रमाणे चंद्र पश्चिमेकडून पूर्वेकडे पृथ्वीभोवती लंबवर्तुळाकार कक्षेत फिरतो; ज्यामुळे प्रत्येक महिन्यात वेगवेगळ्या वेळी चंद्र आणि पृथ्वी यांच्यामधील अंतर बदलते. चंद्र आणि पृथ्वी (४,०७,००० किमी) यांच्यामधील सर्वांत दूरच्या अंतराच्या कालावधीला अपोगी (Apogee) म्हणतात; तर सर्वांत जवळच्या अंतराच्या (३,५६,००० किमी) कालावधीला पेरिगी (Perigee) म्हणतात.
पृथ्वीच्या ज्या पृष्ठभागासमोर चंद्र आहे, तिथे चंद्राची गुरुत्वाकर्षण शक्ती जास्तीत जास्त असेल; तर पृथ्वीच्या विरुद्ध बाजूस कमी असेल. परिणामी चंद्राकडे तोंड करून असणाऱ्या पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचे पाणी आकर्षित होऊन खेचले जाते आणि भरती येते; तर चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या (केंद्राभिमुख) शक्तीच्या प्रतिक्रियात्मक शक्ती (केंद्रापसारक) पृथ्वीच्या विरुद्ध बाजूस एकाच वेळी ओहोटी आणते. अशा प्रकारे २४ तासांच्या आत पृथ्वीच्या पाण्याच्या पृष्ठभागावर प्रत्येक ठिकाणी दोनदा भरती आणि ओहोटीचा अनुभव येतो.
जेव्हा सूर्य, पृथ्वी व चंद्र एकाच रेषेत असतात (पौर्णिमा आणि अमावस्येच्या वेळी) तेव्हा त्यांची गुरुत्वाकर्षण शक्ती एकत्र काम करते आणि भरती-ओहोटी तयार होतात. दुसरीकडे जेव्हा सूर्य आणि चंद्र पृथ्वीच्या संदर्भात काटकोनाच्या स्थितीत असतात, तेव्हा सूर्य आणि चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षण शक्ती एकमेकांविरुद्ध कार्य करतात आणि त्यामुळे कमी भरती तयार होतात. ही परिस्थिती महिन्याच्या प्रत्येक पंधरवड्याच्या आठव्या दिवशी उदभवते.
सरासरी प्रत्येक ठिकाणी दिवसातून दोनदा भरती येते. पृथ्वी आपली प्रदक्षिणा साधारण २४ तासांत पूर्ण करीत असल्याने प्रत्येक ठिकाणी १२ तासांनंतर भरती-ओहोटी अनुभवायला हवी; पण असे कधीच होत नाही. प्रत्येक दिवशी भरतीला २६ मिनिटे उशीर होतो. कारण- पृथ्वी पश्चिमेकडून पूर्वेकडे फिरते, तसाच चंद्रदेखील पृथ्वीभोवती त्याच्या अक्षावर (पश्चिम ते पूर्व) फिरत असतो. त्यामुळे भरतीचे केंद्र पश्चिमेकडे सरकते. जेव्हा भरती केंद्र (Tide Centre) एक फेरी पूर्ण करते, तेव्हा चंद्राची स्थिती भरती केंद्राच्या पुढे असते. परिणामी भरती केंद्राला चंद्राच्या खाली येण्यासाठी आणखी ५२ मिनिटे लागतात. अशा प्रकारे एखाद्या विशिष्ट भरती-ओहोटीच्या केंद्राला चंद्राखाली येण्यासाठी २४ तास ५२ मिनिटे लागतात. परंतु, तोपर्यंत संदर्भित भरती केंद्राच्या विरुद्ध बाजूस दुसरी भरती असते आणि ती १२ तास २६ मिनिटांनी होते.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : महासागरातील पाण्याच्या तापमानाचे वर्गीकरण कसे केले जाते?
भरती-ओहोटीचे प्रकार
समुद्रातील भरती-ओहोटी सूर्य आणि चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तींमुळे येतात. पृथ्वीसह सूर्य आणि चंद्राच्या वेगवेगळ्या स्थितींमुळे भरती-ओहोटी निर्माण करणार्‍या शक्तींमध्ये थोडीफार भिन्नता आहे. भरती-ओहोटी निर्माण करणाऱ्या शक्तींच्या तीव्रतेतील फरकांमुळे अनेक प्रकारच्या भरती-ओहोटी निर्माण होतात. भरतीचे काही महत्त्वाचे प्रकार खाली दिले आहेत.
- वसंत ऋतूतील भरती-ओहोटी (Spring Tides)
- नीप भरती-ओहोटी (Neap Tides)
- उष्ण कटिबंधीय आणि विषुववृत्त भरती (Tropical and Equatorial Tides)
- अपोगीन आणि पेरिगीन भरती-ओहोटी (Apogean and Perigean Tides)
- दैनंदिन आणि अर्धदैनिक भरती-ओहोटी (Daily and Semi-Durinal Tides)
- विषुववृत्तीय स्प्रिंग भरती-ओहोटी (Equinoctical Spring Tides)
वरील भरती-ओहोटीचे प्रकार सविस्तरपण बघू या.
१) वसंत ऋतूतील भरती-ओहोटी (Spring Tides) : जेव्हा सूर्य, चंद्र व पृथ्वी जवळजवळ एकाच रेषेत असतात, तेव्हा खूप जास्त भरती येते. अशा उच्च भरतींना वसंत भरती म्हणतात. सूर्य, चंद्र व पृथ्वी यांच्या एका सरळ रेषेत असलेल्या स्थितीला सिजीगी (Syzygy) म्हणतात. जेव्हा सूर्य, चंद्र व पृथ्वी एका सरळ रेषेत अनुक्रमित असतात, दुसऱ्या शब्दांत जेव्हा सूर्य आणि चंद्र एकाच रेषेत असतात; अनुक्रमे अमावास्या आणि पौर्णिमेदरम्यान. अशा परिस्थितीत सूर्य आणि चंद्राची गुरुत्वाकर्षण शक्ती एकत्रितपणे कार्य करते आणि त्यामुळे भरती-ओहोटी येते. अशा वसंत ऋतूतील भरतीची उंची सामान्य भरतीपेक्षा २०% जास्त असते. अशा भरती दर महिन्यात दोनदा येतात (पौर्णिमा आणि अमावस्येदरम्यान) आणि त्यांची वेळ निश्चित असते.
२) नीप भरती-ओहोटी (Neap Tides) : सूर्य, पृथ्वी व चंद्र एका महिन्याच्या प्रत्येक पंधरवड्याच्या सातव्या किंवा आठव्या दिवशी चतुर्भुज स्थितीत म्हणजे काटकोनात येतात. त्यावेळी सूर्य, चंद्राच्या भरती-ओहोटी निर्माण करणाऱ्या शक्ती एकमेकांच्या विरोधात कार्य करतात. परिणामी कमी भरती येते. अशा भरतीची; ज्याची उंची सामान्य भरतीच्या तुलनेत कमी असते, त्याला ‘नीप टाइड’ म्हणतात. अशा भरतीची उंची साधारणपणे २०% कमी असते.
३) उष्ण कटिबंधीय आणि विषुववृत्त भरती (Tropical and Equatorial Tides) : सूर्याप्रमाणेच पृथ्वीच्या विषुववृत्ताच्या संबंधात चंद्राची उत्तरेकडे आणि दक्षिणेकडे स्थिती बदलत असते. सूर्य एका वर्षात उत्तरेकडे आणि दक्षिणेकडे अंदाजे ३६५ दिवसांत परिक्रमा करतो; तर चंद्र २७.५ दिवसांत म्हणजेच एका सिनोडिक (Synodic) महिन्यात पूर्ण करतो. जेव्हा विषुववृत्ताच्या उत्तरेला चंद्राची जास्तीत जास्त स्थिती राहते, तेव्हा चंद्राची किरणे अनुलंब पडतात आणि त्यामुळे विषुववृत्त भरती तयार होते.
४) अपोगीन आणि पेरिगीन भरती ओहोटी (Apogean and Perigean Tides) : चंद्राच्या पृथ्वीच्या सर्वांत जवळच्या स्थानाला ‘पेरिजी’ म्हणतात. जेव्हा त्यांच्यामधील अंतर ३,५६,००० किमी असते. या स्थितीत चंद्राची भरती-ओहोटी सर्वांत शक्तिशाली असते आणि त्यामुळे भरती-ओहोटी येतात. अशा भरतींना ‘पेरिजियन टाईड्स’ म्हणतात. त्या सामान्य भरतीपेक्षा १५ ते २० टक्के जास्त असतात. जेव्हा चंद्र पृथ्वीपासून सर्वांत जास्त अंतरावर (४,०७,००० किमी) असतो, तेव्हा अपोजी स्थितीत चंद्राची भरती-ओहोटी कमी असते. त्यामुळे कमी भरती येतात. अशा भरतींना ‘एपोजियन टाईड्स’ म्हणतात. त्या सामान्य भरतीच्या तुलनेत २० टक्के कमी असतात.
५) दैनंदिन आणि अर्धदिवसीय भरती : २४ तास ५२ मिनिटांच्या अंतराने दररोज भरती येतात, त्यांना ‘दैनंदिन भरती’ म्हणतात. तर, १२ तास २६ मिनिटांच्या अंतराने पुनरावृत्ती होणाऱ्या भरतींना ‘अर्धदैनिक भरती’ म्हणतात.
६) विषुववृत्तीय स्प्रिंग भरती : सूर्याभोवती पृथ्वीच्या परिभ्रमण करण्यामुळे आणि सूर्याच्या वेगवेगळ्या घटांमुळे सहा महिन्यांच्या अंतराने पुनरावृत्ती होणाऱ्या भरती-ओहोटींना ‘विषुववृत्तीय स्प्रिंग भरती’ म्हणतात.
