सागर भस्मे
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
मागील लेखात आपण अक्षवृत्त, रेखावृत्त अन् वेळनिश्चिती यांबाबतची माहिती घेतली. या लेखातून आपण खडकाचे अपक्षय होणे म्हणजे काय? आणि अपक्षयाच्या प्रकारांबाबत जाणून घेऊ या. पृथ्वीच्या भूकवचावर भौतिक कारकाच्या साह्याने खडकाचे कायिक विखंडन किंवा रासायनिक अपघटन होणे म्हणजे अपक्षय होणे होय. अपक्षय क्रिया ही विघटन, अपघटन, खडकाचे पापुद्रे सुटणे किंवा खडक विखंडन यापैकीच्या प्रक्रियेमधून घडून येते. खडकावरती सौरशक्ती, तुषारपाणी, वारा वगैरे या भौतिक कारकांच्या माध्यमातून खडकाचे तुकडे अलग पडणे म्हणजे विघटन होय. विघटनामध्ये प्रामुख्याने दोन प्रकार मानले जातात. ‘खंड विघटन’ आणि ‘कणी विघटन’. मूळ खडकात उभ्या किंवा आडव्या भेगा निर्माण होतात आणि कालांतराने पाणी, वारा, धूप या कारणांमुळे त्या मूळ खडकाचे दोन भागांत विभाजन होते. या क्रियेला ‘खंड विघटन’ क्रिया असे म्हणतात. तर, वाळवंटी प्रदेशात वातावरणातील तापमानाच्या फरकामुळे खडकाचे आकुंचन व प्रसरण घडते. या क्रियेमुळे खडकाचे काही कण एकमेकांपासून अलग होतात, या प्रक्रियेला ‘कणी विघटन’ असे म्हणतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भूगोल : अधातू खनिजे म्हणजे काय? भारतात ही खनिजे कुठे आढळतात?
अपघटन प्रक्रिया म्हणजे काय?
या प्रक्रियेमध्ये रासायनिक क्रियांद्वारे खडकाचे पापुद्रे एकमेकांपासून अलग होतात. तयामध्ये कार्बोनेशन, हायड्रेशन व ऑक्सिडेशन यांच्यामुळे खडकांचे स्वरूप बदलून ते कमकुवत बनतात.
अपक्षयाचे प्रकार कोणते?
अपक्षयाचे मुळात कायिक, जैविक व रासायनिक, असे तीन प्रकार पडतात.
१) कायिक अपक्षय : ही अशी प्रक्रिया आहे; ज्याद्वारे खडक आणि खनिजे त्यांच्या रासायनिक रचनेत कोणताही बदल न करता लहान तुकड्यांमध्ये विघटित होतात. या प्रकारचे हवामान प्रामुख्याने भौतिक शक्तींद्वारे चालविले जाते आणि त्यात कोणत्याही रासायनिक प्रतिक्रियांचा समावेश होत नाही. हे विविध यंत्रणा आणि पर्यावरणीय घटकांमुळे उदभवते; ज्यामुळे खडक तुटतात आणि कालांतराने लहान तुकड्यांमध्ये विघटित होतात. कायिक अपक्षय क्रियेमध्ये प्रामुख्याने सौरशक्ती, तुषारपात, पर्जन्य, स्पटिकीभवन व दाबशक्ती यांचा समावेश होतो.
२) रासायनिक अपक्षय : रासायनिक हवामान ही एक मूलभूत भूवैज्ञानिक प्रक्रिया आहे; जी रासायनिक अभिक्रियांद्वारे खडक आणि खनिजांचे रूपांतर करते; ज्यामुळे त्यांच्यात हळूहळू विघटन होऊन बदल घडतात. या प्रक्रियेमध्ये प्रामुख्याने ऑक्सिडेशन, कार्बोनेशन, हायड्रेशन व डीसीलिकेशन या क्रियांचा समावेश होतो. पाणी, हवा व आम्ल यांसारखे विविध पर्यावरणीय घटक खडकांच्या खनिज संरचनांशी संपर्कात येत असल्याने ही प्रक्रिया विस्तारित कालावधीत घडते. रासायनिक हवामानात समाविष्ट असलेल्या प्रतिक्रियांमुळे खनिजांचे विघटन आणि पुनर्रचना होऊ शकते, परिणामी खडक कमकुवत होऊन खडकाचे विघटन होऊ शकते. रासायनिक हवामानाच्या सर्वांत सामान्य उदाहरणांपैकी एक म्हणजे पावसाच्या पाण्यात कार्बनिक ॲसिडद्वारे चुनखडीचे विरघळणे; ज्यामुळे गुंतागुंतीच्या गुहा प्रणाली आणि अद्वितीय खडकांची निर्मिती होते. रासायनिक क्रिया केवळ पृथ्वीच्या पृष्ठभागाला आकार देत नाही, तर पोषक सायकलिंग आणि मातीच्या निर्मितीमध्येही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भूगोल : सातपुडा पर्वतरांग; भूवैज्ञानिक निर्मिती आणि खनिजे
३) जैविक अपक्षय : या प्रक्रियेमध्ये सजीवांच्या प्रभावाद्वारे खडक आणि खनिजांचे विघटन व बदल यांचा समावेश होतो. जेव्हा वनस्पती, प्राणी व सूक्ष्म जीव पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील सामग्रीशी संपर्कात येतात आणि कालांतराने भौतिक व रासायनिक बदल घडवून आणतात. उदाहरणार्थ, वनस्पतींची मुळे खडकाच्या संपर्कात येतात आणि त्यांच्या दबावामुळे खडकामध्ये भेगा निर्माण होतात. त्याच मुळांमार्फत काही बॅक्टेरिया रासायनिकरीत्या खनिजे नष्ट करू शकतात; ते खडकातील खनिज द्रव्ये वेगळी करतात. त्यामुळे खडक कमकुवत होतात. अनेक प्रकारचे प्राणी जमिनीमध्ये बिळे करून राहतात आणि खडकांच्या विघटनाला गती देऊ शकतात. जैविक हवामान केवळ खडकांच्या भौतिक विघटनातच योगदान देत नाही, तर मातीची निर्मिती व पोषक सायकलिंगमध्येदेखील महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.
मागील लेखात आपण अक्षवृत्त, रेखावृत्त अन् वेळनिश्चिती यांबाबतची माहिती घेतली. या लेखातून आपण खडकाचे अपक्षय होणे म्हणजे काय? आणि अपक्षयाच्या प्रकारांबाबत जाणून घेऊ या. पृथ्वीच्या भूकवचावर भौतिक कारकाच्या साह्याने खडकाचे कायिक विखंडन किंवा रासायनिक अपघटन होणे म्हणजे अपक्षय होणे होय. अपक्षय क्रिया ही विघटन, अपघटन, खडकाचे पापुद्रे सुटणे किंवा खडक विखंडन यापैकीच्या प्रक्रियेमधून घडून येते. खडकावरती सौरशक्ती, तुषारपाणी, वारा वगैरे या भौतिक कारकांच्या माध्यमातून खडकाचे तुकडे अलग पडणे म्हणजे विघटन होय. विघटनामध्ये प्रामुख्याने दोन प्रकार मानले जातात. ‘खंड विघटन’ आणि ‘कणी विघटन’. मूळ खडकात उभ्या किंवा आडव्या भेगा निर्माण होतात आणि कालांतराने पाणी, वारा, धूप या कारणांमुळे त्या मूळ खडकाचे दोन भागांत विभाजन होते. या क्रियेला ‘खंड विघटन’ क्रिया असे म्हणतात. तर, वाळवंटी प्रदेशात वातावरणातील तापमानाच्या फरकामुळे खडकाचे आकुंचन व प्रसरण घडते. या क्रियेमुळे खडकाचे काही कण एकमेकांपासून अलग होतात, या प्रक्रियेला ‘कणी विघटन’ असे म्हणतात.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भूगोल : अधातू खनिजे म्हणजे काय? भारतात ही खनिजे कुठे आढळतात?
अपघटन प्रक्रिया म्हणजे काय?
या प्रक्रियेमध्ये रासायनिक क्रियांद्वारे खडकाचे पापुद्रे एकमेकांपासून अलग होतात. तयामध्ये कार्बोनेशन, हायड्रेशन व ऑक्सिडेशन यांच्यामुळे खडकांचे स्वरूप बदलून ते कमकुवत बनतात.
अपक्षयाचे प्रकार कोणते?
अपक्षयाचे मुळात कायिक, जैविक व रासायनिक, असे तीन प्रकार पडतात.
१) कायिक अपक्षय : ही अशी प्रक्रिया आहे; ज्याद्वारे खडक आणि खनिजे त्यांच्या रासायनिक रचनेत कोणताही बदल न करता लहान तुकड्यांमध्ये विघटित होतात. या प्रकारचे हवामान प्रामुख्याने भौतिक शक्तींद्वारे चालविले जाते आणि त्यात कोणत्याही रासायनिक प्रतिक्रियांचा समावेश होत नाही. हे विविध यंत्रणा आणि पर्यावरणीय घटकांमुळे उदभवते; ज्यामुळे खडक तुटतात आणि कालांतराने लहान तुकड्यांमध्ये विघटित होतात. कायिक अपक्षय क्रियेमध्ये प्रामुख्याने सौरशक्ती, तुषारपात, पर्जन्य, स्पटिकीभवन व दाबशक्ती यांचा समावेश होतो.
२) रासायनिक अपक्षय : रासायनिक हवामान ही एक मूलभूत भूवैज्ञानिक प्रक्रिया आहे; जी रासायनिक अभिक्रियांद्वारे खडक आणि खनिजांचे रूपांतर करते; ज्यामुळे त्यांच्यात हळूहळू विघटन होऊन बदल घडतात. या प्रक्रियेमध्ये प्रामुख्याने ऑक्सिडेशन, कार्बोनेशन, हायड्रेशन व डीसीलिकेशन या क्रियांचा समावेश होतो. पाणी, हवा व आम्ल यांसारखे विविध पर्यावरणीय घटक खडकांच्या खनिज संरचनांशी संपर्कात येत असल्याने ही प्रक्रिया विस्तारित कालावधीत घडते. रासायनिक हवामानात समाविष्ट असलेल्या प्रतिक्रियांमुळे खनिजांचे विघटन आणि पुनर्रचना होऊ शकते, परिणामी खडक कमकुवत होऊन खडकाचे विघटन होऊ शकते. रासायनिक हवामानाच्या सर्वांत सामान्य उदाहरणांपैकी एक म्हणजे पावसाच्या पाण्यात कार्बनिक ॲसिडद्वारे चुनखडीचे विरघळणे; ज्यामुळे गुंतागुंतीच्या गुहा प्रणाली आणि अद्वितीय खडकांची निर्मिती होते. रासायनिक क्रिया केवळ पृथ्वीच्या पृष्ठभागाला आकार देत नाही, तर पोषक सायकलिंग आणि मातीच्या निर्मितीमध्येही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भूगोल : सातपुडा पर्वतरांग; भूवैज्ञानिक निर्मिती आणि खनिजे
३) जैविक अपक्षय : या प्रक्रियेमध्ये सजीवांच्या प्रभावाद्वारे खडक आणि खनिजांचे विघटन व बदल यांचा समावेश होतो. जेव्हा वनस्पती, प्राणी व सूक्ष्म जीव पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील सामग्रीशी संपर्कात येतात आणि कालांतराने भौतिक व रासायनिक बदल घडवून आणतात. उदाहरणार्थ, वनस्पतींची मुळे खडकाच्या संपर्कात येतात आणि त्यांच्या दबावामुळे खडकामध्ये भेगा निर्माण होतात. त्याच मुळांमार्फत काही बॅक्टेरिया रासायनिकरीत्या खनिजे नष्ट करू शकतात; ते खडकातील खनिज द्रव्ये वेगळी करतात. त्यामुळे खडक कमकुवत होतात. अनेक प्रकारचे प्राणी जमिनीमध्ये बिळे करून राहतात आणि खडकांच्या विघटनाला गती देऊ शकतात. जैविक हवामान केवळ खडकांच्या भौतिक विघटनातच योगदान देत नाही, तर मातीची निर्मिती व पोषक सायकलिंगमध्येदेखील महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.
