सागर भस्मे
मागील लेखातून आपण संसदीय शासन व्यवस्थेविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण आंतरराज्यीय संबंधांविषयी जाणून घेऊया. भारत हा संघराज्य असला व भारतातील सर्व राज्यांवर केंद्राचे नियंत्रण असले तरीही राज्यांमध्ये समन्वय असणे हे संघराज्य टिकून ठेवण्यासाठी महत्त्वाचे आहे. यासाठी केंद्राने घटनेने किंवा राज्यांनी अनेक नियम किंवा कायदे बनवले आहेत, ज्याद्वारे ते एकमेकांमध्ये समन्वय साधतात. जसे- सार्वजनिक कृत्ये, रेकॉर्ड आणि एकमेकांच्या न्यायालयीन कार्यवाहीची ओळख. विवादांचा न्यायबाह्य निपटारा करण्यासाठी नियम, आंतरराज्य व्यापार, वाणिज्य आणि परस्परसंबंधांचे स्वातंत्र्य, सार्वजनिक कायद्यांची मान्यता, इ.
राज्यघटनेत अशी तरतूद आहे की– केंद्र आणि प्रत्येक राज्याच्या सार्वजनिक कृत्ये, नोंदी आणि न्यायालयीन कार्यवाहीला अनुच्छेद २६१ (१) नुसार भारताच्या संपूर्ण प्रदेशात मान्यता आणि आश्रय दिला जाईल. याचा अर्थ असा की, एका राज्याच्या कायद्याच्या, न्यायनिवाड्याच्या किंवा आदेशांच्या योग्य प्रमाणीकृत कृतींना दुसर्‍या राज्यामध्ये त्या राज्याच्या कायद्याप्रमाणे मान्यता दिली जाईल. कलम २६१(२) नुसार संसदेला अशा कृत्यांच्या आणि नोंदींच्या पुराव्याच्या पद्धती किंवा त्यांच्या परिणामांबद्दल कायदा करण्याचा अधिकार आहे.
राज्यांच्या अंतर्गत सार्वभौमत्वामुळे राज्य-राज्यांमध्ये हितसंबंधांचे संघर्ष निश्चितपणे उद्भवतात. म्हणून, देशाची एकात्मता व अखंडता टिकवून ठेवण्यासाठी, राज्यांमधील विवादांचे न्यायिक निर्धारण आणि न्यायबाह्य (Extra-judicial) संस्थांद्वारे विवादांचे निराकरण करण्यासाठी तसेच सल्लामसलत आणि संयुक्त कारवाईद्वारे असे विभाग प्रतिबंधित करण्यासाठी पुरेशी तरतूद असणे आवश्यक आहे. म्हणून अनुच्छेद २६२ मध्ये अशा प्रकारच्या विवादांच्या न्यायाधिकरणाद्वारे (Tribunal) निकाल देण्याची तरतूद आहे, तर अनुच्छेद २६३ मधे आंतर-राज्य विवादांना (Inter-state disputes) प्रशासकीय तपास आणि शिफारसीद्वारे प्रतिबंध करण्याची तरतूद आहे.
आंतरराज्य नदी जलविवाद (Inter-state river water disputes) :
संविधानाच्या कलम २६२ नुसार कोणत्याही आंतरराज्यीय नदी किंवा नदीच्या खोऱ्यातील पाण्याचा वापर, वितरण किंवा नियंत्रण या संदर्भात कोणत्याही विवाद किंवा तक्रारीच्या निर्णयासाठी तात्पुरते न्यायाधिकरण स्थापन करून वाद सोडवण्याची तरतूद दिली आहे आणि सर्वोच्च न्यायालयासह सर्व न्यायालयांच्या अधिकार क्षेत्रातून अशा विवादांचा निपटारा करण्याचा अधिकार वगळण्यात आला आहे. संसदेने आंतर-राज्य नदी जल विवाद कायदा, १९५६ लागू केला आहे, ज्यामध्ये कोणत्याही आंतर-राज्यातील नदी किंवा नदी खोरे. पाण्याच्या संदर्भात दोन किंवा अधिक राज्यांमध्ये उद्भवलेल्या कोणत्याही विवादाच्या निकालासाठी तदर्थ न्यायाधिकरणाची स्थापना करण्याची तरतूद आहे. तसेच जर राष्ट्रपतींना असे दिसून आले की, आंतर-राज्य परिषदेच्या स्थापनेद्वारे सार्वजनिक हित साधले जाईल तर, कलम २६३(a) नुसार राष्ट्रपती आंतरराज्यीय विवादांची चौकशी करण्यासाठी आणि सल्ला देण्यासाठी आंतर-राज्य परिषद स्थापन करू शकतात,
नदी बोर्ड कायदा, १९५६ : हा कायदा नदी मंडळाची स्थापना करण्याची तरतूद करतो. आंतर-राज्य नदी किंवा नदी खोऱ्याच्या नियमन किंवा विकासाच्या संबंधात स्वारस्य असलेल्या सरकारांना सल्ला देण्याच्या उद्देशाने आंतरराज्य नदी जल विवाद कायदा, १९५६, जल न्यायाधिकरणाची तरतूद करतो. जल विवाद न्यायाधिकरणाद्वारे करण्यात आलेला निवाडा कलम २६२(२) नुसार अंतिम असतो. या न्यायाधिकरणाच्या विरोधात सर्वोच्च न्यायालयामध्ये किंवा उच्च न्यायालयामध्ये अपील दाखल करता येत नाही, या विवादापासून सर्वोच्च न्यायालय किंवा उच्च न्यायालय तसेच देशातील सर्व न्यायालयांना वगळण्यात आले आहे.
आंतरराज्य व्यापार आणि वाणिज्य स्वातंत्र्य (Inter-state trade and commerce) :
कोणत्याही संघराज्य रचना असलेल्या देशाची मोठी समस्या म्हणजे, आंतर-राज्य अडथळे शक्य तितके कमी करणे, जेणेकरून लोकांना असे वाटेल की, ते एका राष्ट्राचे सदस्य आहेत, जरी ते वैयक्तिकरित्या संघाच्या कोणत्याही राज्याचे रहिवासी असले तरी. हा उद्देश साध्य करण्यासाठी भारतीय घटनेने प्रत्येक नागरिकाला देशभरात कुठेही जाण्यास आणि राहण्याच्या स्वातंत्र्याची हमी कलम १९(१)(d) द्वारे दिली आहे. तसेच संपूर्ण देशाच्या प्रगतीसाठी व्यापार आणि वाणिज्यचा वेगवेगळ्या भागांमध्ये, कोणत्याही अडथळ्याशिवाय मुक्त प्रवाह आवश्यक आहे.
हे स्वातंत्र्य आपल्या राज्यघटनेच्या भाग १३ (XIII) मध्ये समाविष्ट असलेल्या तरतुदींद्वारे (अनुच्छेद ३०१-३०७) सुरक्षित करण्याचा प्रयत्न केला जातो. तथापि, या तरतुदी आंतरराज्य स्वातंत्र्यापुरत्या मर्यादित नाहीत तर, त्यामध्ये राज्यांतर्गत स्वातंत्र्य देखील समाविष्ट आहे. म्हणजेच, केवळ एक राज्य आणि दुसर्‍या राज्यादरम्यानच नाही तर भारताच्या हद्दीतील कोणत्याही दोन बिंदूंमधील कोणत्याही राज्याची सीमा ओलांडायची असली तरीही, व्यापार, वाणिज्य आणि परस्परसंबंधाच्या प्रवाहावर कोणतेही निर्बंध लादले जाऊ शकत नाहीत. कलम ३०१ असे घोषित करते या संविधानाच्या भाग १३ मधील इतर तरतुदींच्या अधीन राहून, भारताच्या संपूर्ण भूभागात व्यापार, वाणिज्य आणि परस्परसंबंध मुक्त असतील.
कलम ३०३(१) नुसार संसदेला किंवा राज्य विधानमंडळाला व्यापार, वाणिज्य किंवा परस्परसंबंधात कोणताही कायदा करण्याचा किंवा एका राज्याला दुसर्‍या राज्यावर प्राधान्य देण्यास, किंवा कोणताही भेदभाव करण्याचा अधिकार नाही.. म्हणून, जर एखाद्या राज्याने इतरांच्या लॉटरी तिकिटांच्या विक्री क्षेत्रावर बंदी घातली आणि स्वतःच्या तिकिटांचा प्रचार केला, तर ते भेदभाव करणारे आणि कलम ३०३ चे उल्लंघन करणारे असेल. परंतु याला काही अपवाद आहे जसे की, सार्वजनिक हितासाठी संसदेद्वारे भेदभावरहित निर्बंध लादले जाऊ शकतात (अनुच्छेद ३०२). या या फळाचा उपयोग करून, संसदेने जीवनावश्यक वस्तू कायदा, १९५५ लागू केला आहे, जो सामान्य जनतेच्या हितासाठी, केंद्र सरकारला काही ‘आवश्यक वस्तूंचे’ उत्पादन, पुरवठा आणि वितरण नियंत्रित करण्याचा अधिकार देतो, जसे की कोळसा, कापूस, लोह आणि पोलाद, पेट्रोलियम इत्यादी.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील संसदीय शासन व्यवस्थेचे स्वरूप अन् वैशिष्ट्ये कोणती? भारताने ही व्यवस्था का स्वीकारली?
भारताच्या कोणत्याही भागात उद्भवणाऱ्या वस्तूंच्या टंचाईला सामोरे जाण्याच्या उद्देशाने संसदेद्वारे भेदभावपूर्ण किंवा प्राधान्याच्या तरतुदी देखील केल्या जाऊ शकतात (अनुच्छेद ३०३(२)). सार्वजनिक हितासाठी राज्याद्वारे वाजवी निर्बंध लादले जाऊ शकतात (अनुच्छेद ३०४(b). राज्यांतर्गत वस्तूंप्रमाणेच इतर राज्ये किंवा केंद्रशासित प्रदेशांमधून आयात केलेल्या वस्तूंवर राज्याकडून भेदभावरहित कर लादला जाऊ शकतो (अनुच्छेद ३०४(a)).
कलम १९(१)(g) व्यापार किंवा व्यवसाय करू इच्छिणाऱ्या व्यक्तीच्या स्वातंत्र्याकडे पाहते आणि संपूर्ण प्रदेशात अशा स्वातंत्र्याची हमी देते. तर, कलम ३०१, व्यापारात गुंतलेल्या व्यक्तींची पर्वा न करता, राज्य-राज्यांमध्ये वस्तूंच्या व्यापाराच्या दृष्टीकोनातून किंवा व्यावसायिक व्यवहार चालवण्याच्या दृष्टिकोनातून स्वातंत्र्य पाहते.
मागील लेखातून आपण संसदीय शासन व्यवस्थेविषयी माहिती घेतली. या लेखातून आपण आंतरराज्यीय संबंधांविषयी जाणून घेऊया. भारत हा संघराज्य असला व भारतातील सर्व राज्यांवर केंद्राचे नियंत्रण असले तरीही राज्यांमध्ये समन्वय असणे हे संघराज्य टिकून ठेवण्यासाठी महत्त्वाचे आहे. यासाठी केंद्राने घटनेने किंवा राज्यांनी अनेक नियम किंवा कायदे बनवले आहेत, ज्याद्वारे ते एकमेकांमध्ये समन्वय साधतात. जसे- सार्वजनिक कृत्ये, रेकॉर्ड आणि एकमेकांच्या न्यायालयीन कार्यवाहीची ओळख. विवादांचा न्यायबाह्य निपटारा करण्यासाठी नियम, आंतरराज्य व्यापार, वाणिज्य आणि परस्परसंबंधांचे स्वातंत्र्य, सार्वजनिक कायद्यांची मान्यता, इ.
राज्यघटनेत अशी तरतूद आहे की– केंद्र आणि प्रत्येक राज्याच्या सार्वजनिक कृत्ये, नोंदी आणि न्यायालयीन कार्यवाहीला अनुच्छेद २६१ (१) नुसार भारताच्या संपूर्ण प्रदेशात मान्यता आणि आश्रय दिला जाईल. याचा अर्थ असा की, एका राज्याच्या कायद्याच्या, न्यायनिवाड्याच्या किंवा आदेशांच्या योग्य प्रमाणीकृत कृतींना दुसर्‍या राज्यामध्ये त्या राज्याच्या कायद्याप्रमाणे मान्यता दिली जाईल. कलम २६१(२) नुसार संसदेला अशा कृत्यांच्या आणि नोंदींच्या पुराव्याच्या पद्धती किंवा त्यांच्या परिणामांबद्दल कायदा करण्याचा अधिकार आहे.
राज्यांच्या अंतर्गत सार्वभौमत्वामुळे राज्य-राज्यांमध्ये हितसंबंधांचे संघर्ष निश्चितपणे उद्भवतात. म्हणून, देशाची एकात्मता व अखंडता टिकवून ठेवण्यासाठी, राज्यांमधील विवादांचे न्यायिक निर्धारण आणि न्यायबाह्य (Extra-judicial) संस्थांद्वारे विवादांचे निराकरण करण्यासाठी तसेच सल्लामसलत आणि संयुक्त कारवाईद्वारे असे विभाग प्रतिबंधित करण्यासाठी पुरेशी तरतूद असणे आवश्यक आहे. म्हणून अनुच्छेद २६२ मध्ये अशा प्रकारच्या विवादांच्या न्यायाधिकरणाद्वारे (Tribunal) निकाल देण्याची तरतूद आहे, तर अनुच्छेद २६३ मधे आंतर-राज्य विवादांना (Inter-state disputes) प्रशासकीय तपास आणि शिफारसीद्वारे प्रतिबंध करण्याची तरतूद आहे.
आंतरराज्य नदी जलविवाद (Inter-state river water disputes) :
संविधानाच्या कलम २६२ नुसार कोणत्याही आंतरराज्यीय नदी किंवा नदीच्या खोऱ्यातील पाण्याचा वापर, वितरण किंवा नियंत्रण या संदर्भात कोणत्याही विवाद किंवा तक्रारीच्या निर्णयासाठी तात्पुरते न्यायाधिकरण स्थापन करून वाद सोडवण्याची तरतूद दिली आहे आणि सर्वोच्च न्यायालयासह सर्व न्यायालयांच्या अधिकार क्षेत्रातून अशा विवादांचा निपटारा करण्याचा अधिकार वगळण्यात आला आहे. संसदेने आंतर-राज्य नदी जल विवाद कायदा, १९५६ लागू केला आहे, ज्यामध्ये कोणत्याही आंतर-राज्यातील नदी किंवा नदी खोरे. पाण्याच्या संदर्भात दोन किंवा अधिक राज्यांमध्ये उद्भवलेल्या कोणत्याही विवादाच्या निकालासाठी तदर्थ न्यायाधिकरणाची स्थापना करण्याची तरतूद आहे. तसेच जर राष्ट्रपतींना असे दिसून आले की, आंतर-राज्य परिषदेच्या स्थापनेद्वारे सार्वजनिक हित साधले जाईल तर, कलम २६३(a) नुसार राष्ट्रपती आंतरराज्यीय विवादांची चौकशी करण्यासाठी आणि सल्ला देण्यासाठी आंतर-राज्य परिषद स्थापन करू शकतात,
नदी बोर्ड कायदा, १९५६ : हा कायदा नदी मंडळाची स्थापना करण्याची तरतूद करतो. आंतर-राज्य नदी किंवा नदी खोऱ्याच्या नियमन किंवा विकासाच्या संबंधात स्वारस्य असलेल्या सरकारांना सल्ला देण्याच्या उद्देशाने आंतरराज्य नदी जल विवाद कायदा, १९५६, जल न्यायाधिकरणाची तरतूद करतो. जल विवाद न्यायाधिकरणाद्वारे करण्यात आलेला निवाडा कलम २६२(२) नुसार अंतिम असतो. या न्यायाधिकरणाच्या विरोधात सर्वोच्च न्यायालयामध्ये किंवा उच्च न्यायालयामध्ये अपील दाखल करता येत नाही, या विवादापासून सर्वोच्च न्यायालय किंवा उच्च न्यायालय तसेच देशातील सर्व न्यायालयांना वगळण्यात आले आहे.
आंतरराज्य व्यापार आणि वाणिज्य स्वातंत्र्य (Inter-state trade and commerce) :
कोणत्याही संघराज्य रचना असलेल्या देशाची मोठी समस्या म्हणजे, आंतर-राज्य अडथळे शक्य तितके कमी करणे, जेणेकरून लोकांना असे वाटेल की, ते एका राष्ट्राचे सदस्य आहेत, जरी ते वैयक्तिकरित्या संघाच्या कोणत्याही राज्याचे रहिवासी असले तरी. हा उद्देश साध्य करण्यासाठी भारतीय घटनेने प्रत्येक नागरिकाला देशभरात कुठेही जाण्यास आणि राहण्याच्या स्वातंत्र्याची हमी कलम १९(१)(d) द्वारे दिली आहे. तसेच संपूर्ण देशाच्या प्रगतीसाठी व्यापार आणि वाणिज्यचा वेगवेगळ्या भागांमध्ये, कोणत्याही अडथळ्याशिवाय मुक्त प्रवाह आवश्यक आहे.
हे स्वातंत्र्य आपल्या राज्यघटनेच्या भाग १३ (XIII) मध्ये समाविष्ट असलेल्या तरतुदींद्वारे (अनुच्छेद ३०१-३०७) सुरक्षित करण्याचा प्रयत्न केला जातो. तथापि, या तरतुदी आंतरराज्य स्वातंत्र्यापुरत्या मर्यादित नाहीत तर, त्यामध्ये राज्यांतर्गत स्वातंत्र्य देखील समाविष्ट आहे. म्हणजेच, केवळ एक राज्य आणि दुसर्‍या राज्यादरम्यानच नाही तर भारताच्या हद्दीतील कोणत्याही दोन बिंदूंमधील कोणत्याही राज्याची सीमा ओलांडायची असली तरीही, व्यापार, वाणिज्य आणि परस्परसंबंधाच्या प्रवाहावर कोणतेही निर्बंध लादले जाऊ शकत नाहीत. कलम ३०१ असे घोषित करते या संविधानाच्या भाग १३ मधील इतर तरतुदींच्या अधीन राहून, भारताच्या संपूर्ण भूभागात व्यापार, वाणिज्य आणि परस्परसंबंध मुक्त असतील.
कलम ३०३(१) नुसार संसदेला किंवा राज्य विधानमंडळाला व्यापार, वाणिज्य किंवा परस्परसंबंधात कोणताही कायदा करण्याचा किंवा एका राज्याला दुसर्‍या राज्यावर प्राधान्य देण्यास, किंवा कोणताही भेदभाव करण्याचा अधिकार नाही.. म्हणून, जर एखाद्या राज्याने इतरांच्या लॉटरी तिकिटांच्या विक्री क्षेत्रावर बंदी घातली आणि स्वतःच्या तिकिटांचा प्रचार केला, तर ते भेदभाव करणारे आणि कलम ३०३ चे उल्लंघन करणारे असेल. परंतु याला काही अपवाद आहे जसे की, सार्वजनिक हितासाठी संसदेद्वारे भेदभावरहित निर्बंध लादले जाऊ शकतात (अनुच्छेद ३०२). या या फळाचा उपयोग करून, संसदेने जीवनावश्यक वस्तू कायदा, १९५५ लागू केला आहे, जो सामान्य जनतेच्या हितासाठी, केंद्र सरकारला काही ‘आवश्यक वस्तूंचे’ उत्पादन, पुरवठा आणि वितरण नियंत्रित करण्याचा अधिकार देतो, जसे की कोळसा, कापूस, लोह आणि पोलाद, पेट्रोलियम इत्यादी.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : भारतातील संसदीय शासन व्यवस्थेचे स्वरूप अन् वैशिष्ट्ये कोणती? भारताने ही व्यवस्था का स्वीकारली?
भारताच्या कोणत्याही भागात उद्भवणाऱ्या वस्तूंच्या टंचाईला सामोरे जाण्याच्या उद्देशाने संसदेद्वारे भेदभावपूर्ण किंवा प्राधान्याच्या तरतुदी देखील केल्या जाऊ शकतात (अनुच्छेद ३०३(२)). सार्वजनिक हितासाठी राज्याद्वारे वाजवी निर्बंध लादले जाऊ शकतात (अनुच्छेद ३०४(b). राज्यांतर्गत वस्तूंप्रमाणेच इतर राज्ये किंवा केंद्रशासित प्रदेशांमधून आयात केलेल्या वस्तूंवर राज्याकडून भेदभावरहित कर लादला जाऊ शकतो (अनुच्छेद ३०४(a)).
कलम १९(१)(g) व्यापार किंवा व्यवसाय करू इच्छिणाऱ्या व्यक्तीच्या स्वातंत्र्याकडे पाहते आणि संपूर्ण प्रदेशात अशा स्वातंत्र्याची हमी देते. तर, कलम ३०१, व्यापारात गुंतलेल्या व्यक्तींची पर्वा न करता, राज्य-राज्यांमध्ये वस्तूंच्या व्यापाराच्या दृष्टीकोनातून किंवा व्यावसायिक व्यवहार चालवण्याच्या दृष्टिकोनातून स्वातंत्र्य पाहते.
