वृषाली धोंगडी
पर्यावरणाच्या कोणत्याही घटकातील अनिष्ट बदलामुळे सजीव जगावर विपरीत परिणाम होतो; त्याला प्रदूषण म्हणतात. पर्यावरण प्रदूषणात मानवी विकास प्रक्रिया, औद्योगिकीकरण, शहरीकरण इत्यादींचा महत्त्वाचा वाटा आहे. पर्यावरणीय घटकांच्या आधारावर पर्यावरणीय प्रदूषणदेखील ध्वनी, पाणी, हवा व माती प्रदूषण इत्यादींमध्ये विभागले गेले आहे. मानवी किंवा इतर कारणांमुळे वातावरणातील एक किंवा अनेक ट पर्यावरण प्रदूषित होते आणि ते जिवंत समाजासाठी एक ना अनेक प्रकारे हानिकारकच ठरते. पर्यावरणातील या अवांछित बदलाला ‘पर्यावरण प्रदूषण’ म्हणतात.
हेही वाचा – UPSC- MPSC : पर्यावरण : परिसंस्थेचे प्रकार भाग – १
प्रदूषणाचे प्रकार
पर्यावरणीय घटकांच्या आधारावर, पर्यावरणीय प्रदूषणदेखील माती, हवा, पाणी आणि ध्वनी प्रदूषण इत्यादींमध्ये विभागले गेले आहेत.
भूमी प्रदूषण : मातीच्या भौतिक, रासायनिक किंवा जैविक गुणधर्मांमध्ये असा कोणताही अनिष्ट बदल; ज्यामुळे मानवी पोषण आणि पीक उत्पादन व उत्पादकता प्रभावित होते आणि ज्यामुळे मातीची गुणवत्ता व उपयुक्तता नष्ट होते, त्याला ‘माती प्रदूषण’ म्हणतात. कॅडमियम, क्रोमियम, तांबे, कीटकनाशके, रासायनिक खते, तणनाशके, विषारी वायू इ. मातीचे प्रमुख प्रदूषक आहेत.
माती प्रदूषणाची मुख्य कारणे पुढीलप्रमाणे :
- स्वतंत्र कृषी उपक्रम
- औद्योगिक कचरा
- लँडफिल गळती (कचरा)
- घरगुती कचरा
- मोकळ्या जागेत टाकलेला कचरा
- प्लास्टिक पिशव्या
- अनियंत्रित चराई
वायुप्रदूषण : हवा हे वायूंचे मिश्रण आहे आणि ते हवेत ठराविक प्रमाणात आढळते. मानवनिर्मित स्रोतांनी तयार केलेल्या बाह्य घटकांचे हवेत मिश्रण झाल्यामुळे हवेची गुणवत्ता ढासळते आणि ती सजीव प्राणी व वनस्पतींसाठी हानिकारक ठरते, तेव्हा त्याला ‘वायुप्रदूषण’ असे म्हणतात. कार्बन डाय-ऑक्साइड, कार्बन मोनॉक्साईड, सल्फरचे ऑक्साईड, नायट्रोजनचे ऑक्साईड, क्लोरिन, शिसे, अमोनिया, कॅडमियम, धूळ इत्यादी मानवनिर्मित वायुप्रदूषक आहेत.
वायुप्रदूषणाची मुख्य कारणे पुढीलप्रमाणे :
- वाहनांमध्ये जीवाश्म इंधनाचे ज्वलन,
- कारखान्यांमधून निघणारा धूर
- रेफ्रिजरेटर, एअर कंडिशनर इत्यादींद्वारे उत्सर्जित होणारे वायू.
- शेतीमध्ये कीटकनाशके आणि जीवाणूनाशकांचा वापर
- फर्निचर पॉलिश व स्प्रे पेंट सॉल्व्हेंट
- कचरा कुजणे आणि नाल्यांची स्वच्छता न करणे.
जलप्रदूषण : जेव्हा पाण्यात असलेले विदेशी पदार्थ पाण्याच्या नैसर्गिक गुणधर्मांमध्ये अशा प्रकारे बदल करतात की, ते मानवी आरोग्यासाठी हानिकारक ठरते किंवा त्याची उपयुक्तता कमी करते, तेव्हा त्याला ‘जलप्रदूषण’ असे म्हणतात. ज्या वस्तू आणि पदार्थ पाण्याची शुद्धता व गुणवत्ता नष्ट करतात, त्यांना जलप्रदूषक म्हणतात.
जलप्रदूषणाचे स्रोत किंवा कारणे पुढीलप्रमाणे :
- घरातील कचरा पाण्यात टाकणे
- सांडपाणी
- सदोष कृषी पद्धतींमुळे मातीची धूप
- खतांच्या वापरात सातत्याने वाढ
- नद्या आणि जलाशयांसारख्या जलस्रोतांमध्ये उद्योग इत्यादींद्वारे टाकाऊ पदार्थांचे मोठ्या प्रमाणात विसर्जन
- समुद्रातल्या तेलविहिरींमधील गळतीमुळे होणारे तेल प्रदूषण
- मृत, जळालेल्या, अर्धवट जळालेल्या मृतदेहांचे पाण्यात विसर्जन, अस्थी विसर्जित करणे, नदी वा जलाशयात साबण वापरून अंघोळ करणे, कपडे धुणे इ.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण : परिसंस्थेचे प्रकार भाग -२
ध्वनिप्रदूषण : अवांछित किंवा उच्च तीव्रतेच्या ध्वनीला आवाज म्हणतात. वातावरणात अवांछित आवाजाला ‘ध्वनिप्रदूषण’ असे म्हणतात. आवाजामुळे मानवामध्ये अस्वस्थता निर्माण होते. आवाजाच्या सामान्य मापन युनिटला डेसिबल म्हणतात.
ध्वनिप्रदूषणाची मुख्य कारणे पुढीलप्रमाणे :
- मोटार वाहनाचा आवाज
- विमाने , मोटार वाहने आणि गाड्या आणि त्यांच्या शिट्ट्यांचा आवाज
- लाउडस्पीकर आणि म्युझिक सिस्टीममधून आवाज
- कारखान्यांमध्ये मशीनचा आवाज
पर्यावरणाच्या कोणत्याही घटकातील अनिष्ट बदलामुळे सजीव जगावर विपरीत परिणाम होतो; त्याला प्रदूषण म्हणतात. पर्यावरण प्रदूषणात मानवी विकास प्रक्रिया, औद्योगिकीकरण, शहरीकरण इत्यादींचा महत्त्वाचा वाटा आहे. पर्यावरणीय घटकांच्या आधारावर पर्यावरणीय प्रदूषणदेखील ध्वनी, पाणी, हवा व माती प्रदूषण इत्यादींमध्ये विभागले गेले आहे. मानवी किंवा इतर कारणांमुळे वातावरणातील एक किंवा अनेक ट पर्यावरण प्रदूषित होते आणि ते जिवंत समाजासाठी एक ना अनेक प्रकारे हानिकारकच ठरते. पर्यावरणातील या अवांछित बदलाला ‘पर्यावरण प्रदूषण’ म्हणतात.
हेही वाचा – UPSC- MPSC : पर्यावरण : परिसंस्थेचे प्रकार भाग – १
प्रदूषणाचे प्रकार
पर्यावरणीय घटकांच्या आधारावर, पर्यावरणीय प्रदूषणदेखील माती, हवा, पाणी आणि ध्वनी प्रदूषण इत्यादींमध्ये विभागले गेले आहेत.
भूमी प्रदूषण : मातीच्या भौतिक, रासायनिक किंवा जैविक गुणधर्मांमध्ये असा कोणताही अनिष्ट बदल; ज्यामुळे मानवी पोषण आणि पीक उत्पादन व उत्पादकता प्रभावित होते आणि ज्यामुळे मातीची गुणवत्ता व उपयुक्तता नष्ट होते, त्याला ‘माती प्रदूषण’ म्हणतात. कॅडमियम, क्रोमियम, तांबे, कीटकनाशके, रासायनिक खते, तणनाशके, विषारी वायू इ. मातीचे प्रमुख प्रदूषक आहेत.
माती प्रदूषणाची मुख्य कारणे पुढीलप्रमाणे :
- स्वतंत्र कृषी उपक्रम
- औद्योगिक कचरा
- लँडफिल गळती (कचरा)
- घरगुती कचरा
- मोकळ्या जागेत टाकलेला कचरा
- प्लास्टिक पिशव्या
- अनियंत्रित चराई
वायुप्रदूषण : हवा हे वायूंचे मिश्रण आहे आणि ते हवेत ठराविक प्रमाणात आढळते. मानवनिर्मित स्रोतांनी तयार केलेल्या बाह्य घटकांचे हवेत मिश्रण झाल्यामुळे हवेची गुणवत्ता ढासळते आणि ती सजीव प्राणी व वनस्पतींसाठी हानिकारक ठरते, तेव्हा त्याला ‘वायुप्रदूषण’ असे म्हणतात. कार्बन डाय-ऑक्साइड, कार्बन मोनॉक्साईड, सल्फरचे ऑक्साईड, नायट्रोजनचे ऑक्साईड, क्लोरिन, शिसे, अमोनिया, कॅडमियम, धूळ इत्यादी मानवनिर्मित वायुप्रदूषक आहेत.
वायुप्रदूषणाची मुख्य कारणे पुढीलप्रमाणे :
- वाहनांमध्ये जीवाश्म इंधनाचे ज्वलन,
- कारखान्यांमधून निघणारा धूर
- रेफ्रिजरेटर, एअर कंडिशनर इत्यादींद्वारे उत्सर्जित होणारे वायू.
- शेतीमध्ये कीटकनाशके आणि जीवाणूनाशकांचा वापर
- फर्निचर पॉलिश व स्प्रे पेंट सॉल्व्हेंट
- कचरा कुजणे आणि नाल्यांची स्वच्छता न करणे.
जलप्रदूषण : जेव्हा पाण्यात असलेले विदेशी पदार्थ पाण्याच्या नैसर्गिक गुणधर्मांमध्ये अशा प्रकारे बदल करतात की, ते मानवी आरोग्यासाठी हानिकारक ठरते किंवा त्याची उपयुक्तता कमी करते, तेव्हा त्याला ‘जलप्रदूषण’ असे म्हणतात. ज्या वस्तू आणि पदार्थ पाण्याची शुद्धता व गुणवत्ता नष्ट करतात, त्यांना जलप्रदूषक म्हणतात.
जलप्रदूषणाचे स्रोत किंवा कारणे पुढीलप्रमाणे :
- घरातील कचरा पाण्यात टाकणे
- सांडपाणी
- सदोष कृषी पद्धतींमुळे मातीची धूप
- खतांच्या वापरात सातत्याने वाढ
- नद्या आणि जलाशयांसारख्या जलस्रोतांमध्ये उद्योग इत्यादींद्वारे टाकाऊ पदार्थांचे मोठ्या प्रमाणात विसर्जन
- समुद्रातल्या तेलविहिरींमधील गळतीमुळे होणारे तेल प्रदूषण
- मृत, जळालेल्या, अर्धवट जळालेल्या मृतदेहांचे पाण्यात विसर्जन, अस्थी विसर्जित करणे, नदी वा जलाशयात साबण वापरून अंघोळ करणे, कपडे धुणे इ.
हेही वाचा – UPSC-MPSC : पर्यावरण : परिसंस्थेचे प्रकार भाग -२
ध्वनिप्रदूषण : अवांछित किंवा उच्च तीव्रतेच्या ध्वनीला आवाज म्हणतात. वातावरणात अवांछित आवाजाला ‘ध्वनिप्रदूषण’ असे म्हणतात. आवाजामुळे मानवामध्ये अस्वस्थता निर्माण होते. आवाजाच्या सामान्य मापन युनिटला डेसिबल म्हणतात.
ध्वनिप्रदूषणाची मुख्य कारणे पुढीलप्रमाणे :
- मोटार वाहनाचा आवाज
- विमाने , मोटार वाहने आणि गाड्या आणि त्यांच्या शिट्ट्यांचा आवाज
- लाउडस्पीकर आणि म्युझिक सिस्टीममधून आवाज
- कारखान्यांमध्ये मशीनचा आवाज
