विद्यार्थी मित्रांनो, आजच्या लेखात आपण २०२४ च्या यूपीएससी मुख्य परीक्षेतील GS 3 मधील अर्थशास्त्रावर विचारलेला आणखी एक नवीन प्रश्न पाहणार आहोत.
14. Elucidate the importance of buffer stocks for stabilizing agricultural prices in India. What are the challenges associated with the storage of buffer stock? Discuss. ( Answer in 250 words)
GS 3 मधील कृषी अर्थशास्त्र या विषयावर आधारित हा प्रश्न दिसून येतो. या घटकाचे GS 3 च्या दृष्टिकोनातून असलेले महत्त्व आणि हा घटक GS 3 च्या दृष्टिकोनातून धोरणात्मकदृष्ट्या कसा महत्त्वाचा आहे ते आपण मुख्य परीक्षा २०२४ विश्लेषण लेखमालेतील भाग २ मध्ये पाहिले आहे. वरील प्रश्नाच्या उत्तराची मांडणी पुढीलप्रमाणे करता येईल.
बफर स्टॉकदेखील मागील वर्षभर चर्चेतील विषय होता. २०२३ मध्ये अल् निनोमुळे पावसाचे वितरण व प्रमाण बरेचसे असमान होते. त्यामुळे रबी पिकांच्या बाबतीत प्रामुख्याने गहू उत्पादनात अडचण येण्याची शक्यता वर्तवली जात होती. अशातच २०२२ पासून अनेक कारणांमुळे जसे की, देशांतर्गत कमी होत चाललेला बफर साठा, (२०२३ मध्ये बफर साठा गेल्या नऊ वर्षांतल्या नीचांकी पातळीवर पाहावयास मिळाला होता), हवामान बदलाचा उत्पादनावर होणारा परिणाम, देशांतर्गत वाढती महागाई व रशिया-युक्रेन युद्धाचा परिणाम, इत्यादीमुळे सरकारने गव्हाच्या निर्यातीवर बंदी आणली होती. अशा कारणांमध्ये वरील प्रश्नाचा उगम दिसून येतो. याचे उत्तर लिहिताना बफर साठा म्हणजे काय ते सांगून त्याचे किंमत स्थिरीकरणामध्ये असलेले महत्त्व स्पष्ट करावे. त्यानंतर बफर साठ्याच्या साठवणुकीमध्ये येणाऱ्या समस्या लिहाव्यात आणि त्याचे समाधान सुचवून निष्कर्ष लिहावा. बफर स्टॉक म्हणजे सरकार अन्नधान्य महामंडळाद्वारे गहू व तांदूळ यांचा राखीव साठा करते, जो बाजारात पुरवठा आणि किमती स्थिर ठेवण्यासाठी वापरला जातो. बफर स्टॉक ठेवण्याचा उद्देश आवश्यक वस्तूंचा पुरवठा व अन्नसुरक्षा सुनिश्चित करणे असा असतो. विशेषत: टंचाई किंवा किमतीतील चढ-उतारांच्या काळात बफर स्टॉक्स अन्नाची उपलब्धता व कृषी किमती स्थिर ठेवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
बफर स्टॉक्सचे महत्त्व
१) किंमत स्थिरता : बफर स्टॉक्स बाजारातील किंमत स्थिर ठेवण्यात मदत करतात. उच्च उत्पादनाच्या काळात अतिरिक्त उत्पादन धारण करून, सरकार कमी उत्पादनाच्या काळात या स्टॉक्सचे वितरण करून किमतीतील वाढीला प्रतिबंध करू शकते.
२) अन्न सुरक्षा : बफर स्टॉक्स राखल्याने संकटाच्या काळात, जसे की नैसर्गिक आपत्ती किंवा खराब कापणी, सरकार अन्नधान्य उपलब्धता सुनिश्चित करू शकते. हे राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा वाढवते आणि ग्राहकांना अन्नधान्य टंचाईपासून वाचवते.
३) शेतकऱ्यांना समर्थन : बफर स्टॉक्स शेतकऱ्यांसाठी एक सुरक्षात्मक जाळे प्रदान करतात. जेव्हा बाजारातील किमती एका ठरावीक स्तराखाली खाली जातात, तेव्हा सरकार उत्पादन खरेदी करून किमती स्थिर ठेवू शकते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांवर बाजारातील चढ-उतारांचा नकारात्मक प्रभाव होत नाही.
४) बाजारातील हस्तक्षेप : बफर स्टॉक्स सरकारला किंमत नियंत्रित करण्यासाठी बाजारात हस्तक्षेप करण्यास सक्षम करतात. आवश्यक वस्तूंच्या पुरवठ्याचे व्यवस्थापन करून, सरकार अत्याधिक किंमत अस्थिरतेला प्रतिबंध करू शकते, ज्यामुळे उत्पादक आणि उपभोक्ता दोघांचेही फायदे होतात.
५) उत्पादनाला प्रोत्साहन : बफर स्टॉक्सच्या माध्यमातून किमती स्थिर ठेवण्याची यंत्रणा असल्यामुळे शेतकऱ्यांना उत्पादन वाढविण्यास प्रोत्साहन मिळते. यामुळे कृषी क्षेत्रात अधिक गुंतवणूक होते आणि खाद्या उत्पादनाची क्षमता सुधारते.
बफर स्टॉकच्या संचयनाशी संबंधित आव्हाने
१) संचयन पायाभूत सुविधा : भारताला अपुऱ्या संचयन सुविधांच्या समस्यांचा सामना करावा लागतो. आधुनिक आणि पुरेशी संचयन पायाभूत सुविधा नसल्यामुळे नाशवंत वस्तूंचा अपव्यय होऊ शकतो.
२) गुणवत्ता नियंत्रण : संचित अन्नधान्याची गुणवत्ता सुनिश्चित करणे एक आव्हान आहे. खराब संचयन परिस्थितींमुळे कीटकांचा प्रादुर्भाव, बुरशी लागणे यांमुळे गुणवत्ता कमी होण्याचा धोका असतो, ज्यामुळे धान्यसाठा वापरण्यासाठी योग्य असत नाही.
३) आर्थिक भार : बफर साठा राखण्याकरिता खरेदी, संचयन आणि व्यवस्थापनासाठी मोठ्या आर्थिक संसाधनांची आवश्यकता असते. हे सरकारच्या आर्थिक बाबींवर ताण आणू शकते.
४) लॉजिस्टिकल समस्या : बफर स्टॉक्सच्या वितरणात लॉजिस्टिकल आव्हानांमुळे अडथळा येऊ शकतो, जसे की अपुरी व निम्न दर्जाची परिवहन कार्यक्षमता आणि असुरक्षित पुरवठा साखळी व्यवस्थापन, यांमुळे गरजेच्या वेळी ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्यास विलंब होऊ शकतो.
५) बाजारातील विकृती : बफर स्टॉक्स किमती स्थिर करत असले तरीही त्यांना योग्य प्रकारे व्यवस्थापित केले नाही तर बाजारात विकृती निर्माण होऊ शकते. उदाहरणार्थ, किमतींचा कृत्रिम दाब, साठेबाजी, काळाबाजार इत्यादी.
६) पर्यावरणीय समस्या : मोठ्या प्रमाणात अन्नधान्य संचयित करण्याचे पर्यावरणीय परिणामदेखील होऊ शकतात, ज्यात मातीचा पोत, सुपीकता खराब होणे आणि जैवविविधतेचा ऱ्हास होणे यांचा समावेश आहे.
थोडक्यात, बफर स्टॉक्स कृषी किमती स्थिर ठेवण्यासाठी आणि भारतात अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. तथापि, त्यांच्या संचयन आणि व्यवस्थापनाशी संबंधित आव्हाने लक्षात घेणे आवश्यक आहे. संचयन पायाभूत सुविधा, गुणवत्ता नियंत्रण उपाय आणि कार्यक्षम लॉजिस्टिकल ऑपरेशन्समध्ये सुधारणा केल्यास बफर स्टॉक्सच्या कार्यक्षमतेत वाढ होईल, ज्याचा शेवटी शेतकऱ्यांना आणि ग्राहकांनाही फायदा होईल.
14. Elucidate the importance of buffer stocks for stabilizing agricultural prices in India. What are the challenges associated with the storage of buffer stock? Discuss. ( Answer in 250 words)
GS 3 मधील कृषी अर्थशास्त्र या विषयावर आधारित हा प्रश्न दिसून येतो. या घटकाचे GS 3 च्या दृष्टिकोनातून असलेले महत्त्व आणि हा घटक GS 3 च्या दृष्टिकोनातून धोरणात्मकदृष्ट्या कसा महत्त्वाचा आहे ते आपण मुख्य परीक्षा २०२४ विश्लेषण लेखमालेतील भाग २ मध्ये पाहिले आहे. वरील प्रश्नाच्या उत्तराची मांडणी पुढीलप्रमाणे करता येईल.
बफर स्टॉकदेखील मागील वर्षभर चर्चेतील विषय होता. २०२३ मध्ये अल् निनोमुळे पावसाचे वितरण व प्रमाण बरेचसे असमान होते. त्यामुळे रबी पिकांच्या बाबतीत प्रामुख्याने गहू उत्पादनात अडचण येण्याची शक्यता वर्तवली जात होती. अशातच २०२२ पासून अनेक कारणांमुळे जसे की, देशांतर्गत कमी होत चाललेला बफर साठा, (२०२३ मध्ये बफर साठा गेल्या नऊ वर्षांतल्या नीचांकी पातळीवर पाहावयास मिळाला होता), हवामान बदलाचा उत्पादनावर होणारा परिणाम, देशांतर्गत वाढती महागाई व रशिया-युक्रेन युद्धाचा परिणाम, इत्यादीमुळे सरकारने गव्हाच्या निर्यातीवर बंदी आणली होती. अशा कारणांमध्ये वरील प्रश्नाचा उगम दिसून येतो. याचे उत्तर लिहिताना बफर साठा म्हणजे काय ते सांगून त्याचे किंमत स्थिरीकरणामध्ये असलेले महत्त्व स्पष्ट करावे. त्यानंतर बफर साठ्याच्या साठवणुकीमध्ये येणाऱ्या समस्या लिहाव्यात आणि त्याचे समाधान सुचवून निष्कर्ष लिहावा. बफर स्टॉक म्हणजे सरकार अन्नधान्य महामंडळाद्वारे गहू व तांदूळ यांचा राखीव साठा करते, जो बाजारात पुरवठा आणि किमती स्थिर ठेवण्यासाठी वापरला जातो. बफर स्टॉक ठेवण्याचा उद्देश आवश्यक वस्तूंचा पुरवठा व अन्नसुरक्षा सुनिश्चित करणे असा असतो. विशेषत: टंचाई किंवा किमतीतील चढ-उतारांच्या काळात बफर स्टॉक्स अन्नाची उपलब्धता व कृषी किमती स्थिर ठेवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
बफर स्टॉक्सचे महत्त्व
१) किंमत स्थिरता : बफर स्टॉक्स बाजारातील किंमत स्थिर ठेवण्यात मदत करतात. उच्च उत्पादनाच्या काळात अतिरिक्त उत्पादन धारण करून, सरकार कमी उत्पादनाच्या काळात या स्टॉक्सचे वितरण करून किमतीतील वाढीला प्रतिबंध करू शकते.
२) अन्न सुरक्षा : बफर स्टॉक्स राखल्याने संकटाच्या काळात, जसे की नैसर्गिक आपत्ती किंवा खराब कापणी, सरकार अन्नधान्य उपलब्धता सुनिश्चित करू शकते. हे राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा वाढवते आणि ग्राहकांना अन्नधान्य टंचाईपासून वाचवते.
३) शेतकऱ्यांना समर्थन : बफर स्टॉक्स शेतकऱ्यांसाठी एक सुरक्षात्मक जाळे प्रदान करतात. जेव्हा बाजारातील किमती एका ठरावीक स्तराखाली खाली जातात, तेव्हा सरकार उत्पादन खरेदी करून किमती स्थिर ठेवू शकते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांवर बाजारातील चढ-उतारांचा नकारात्मक प्रभाव होत नाही.
४) बाजारातील हस्तक्षेप : बफर स्टॉक्स सरकारला किंमत नियंत्रित करण्यासाठी बाजारात हस्तक्षेप करण्यास सक्षम करतात. आवश्यक वस्तूंच्या पुरवठ्याचे व्यवस्थापन करून, सरकार अत्याधिक किंमत अस्थिरतेला प्रतिबंध करू शकते, ज्यामुळे उत्पादक आणि उपभोक्ता दोघांचेही फायदे होतात.
५) उत्पादनाला प्रोत्साहन : बफर स्टॉक्सच्या माध्यमातून किमती स्थिर ठेवण्याची यंत्रणा असल्यामुळे शेतकऱ्यांना उत्पादन वाढविण्यास प्रोत्साहन मिळते. यामुळे कृषी क्षेत्रात अधिक गुंतवणूक होते आणि खाद्या उत्पादनाची क्षमता सुधारते.
बफर स्टॉकच्या संचयनाशी संबंधित आव्हाने
१) संचयन पायाभूत सुविधा : भारताला अपुऱ्या संचयन सुविधांच्या समस्यांचा सामना करावा लागतो. आधुनिक आणि पुरेशी संचयन पायाभूत सुविधा नसल्यामुळे नाशवंत वस्तूंचा अपव्यय होऊ शकतो.
२) गुणवत्ता नियंत्रण : संचित अन्नधान्याची गुणवत्ता सुनिश्चित करणे एक आव्हान आहे. खराब संचयन परिस्थितींमुळे कीटकांचा प्रादुर्भाव, बुरशी लागणे यांमुळे गुणवत्ता कमी होण्याचा धोका असतो, ज्यामुळे धान्यसाठा वापरण्यासाठी योग्य असत नाही.
३) आर्थिक भार : बफर साठा राखण्याकरिता खरेदी, संचयन आणि व्यवस्थापनासाठी मोठ्या आर्थिक संसाधनांची आवश्यकता असते. हे सरकारच्या आर्थिक बाबींवर ताण आणू शकते.
४) लॉजिस्टिकल समस्या : बफर स्टॉक्सच्या वितरणात लॉजिस्टिकल आव्हानांमुळे अडथळा येऊ शकतो, जसे की अपुरी व निम्न दर्जाची परिवहन कार्यक्षमता आणि असुरक्षित पुरवठा साखळी व्यवस्थापन, यांमुळे गरजेच्या वेळी ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्यास विलंब होऊ शकतो.
५) बाजारातील विकृती : बफर स्टॉक्स किमती स्थिर करत असले तरीही त्यांना योग्य प्रकारे व्यवस्थापित केले नाही तर बाजारात विकृती निर्माण होऊ शकते. उदाहरणार्थ, किमतींचा कृत्रिम दाब, साठेबाजी, काळाबाजार इत्यादी.
६) पर्यावरणीय समस्या : मोठ्या प्रमाणात अन्नधान्य संचयित करण्याचे पर्यावरणीय परिणामदेखील होऊ शकतात, ज्यात मातीचा पोत, सुपीकता खराब होणे आणि जैवविविधतेचा ऱ्हास होणे यांचा समावेश आहे.
थोडक्यात, बफर स्टॉक्स कृषी किमती स्थिर ठेवण्यासाठी आणि भारतात अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. तथापि, त्यांच्या संचयन आणि व्यवस्थापनाशी संबंधित आव्हाने लक्षात घेणे आवश्यक आहे. संचयन पायाभूत सुविधा, गुणवत्ता नियंत्रण उपाय आणि कार्यक्षम लॉजिस्टिकल ऑपरेशन्समध्ये सुधारणा केल्यास बफर स्टॉक्सच्या कार्यक्षमतेत वाढ होईल, ज्याचा शेवटी शेतकऱ्यांना आणि ग्राहकांनाही फायदा होईल.
