एका शाळेच्या मुख्याध्यापिका मला सांगत होत्या की, केजीच्या वर्गातल्या एका मुलीचे १० पकी ४ शब्द चुकल्यामुळे आईने त्या मुलीला मांडीवर डागलं होतं. ती मुलगी वेदनेने कळवळत होती. इतक्या लहानपणापासूनच आई-वडिलांची, मुलांच्या मनात दहशत बसली तर ती मुलं बुजतील, त्यांना स्वत:बद्दल आदर राहाणार नाही. आपण नेहमी चुकतो, आपण काही कामाचे नाही असा त्यांचा न्यूनगंड होईल. आई-वडील सांगतील तेच करायचं असं त्यांच्या मनात कायमचं ठसेल. अशा प्रकारच्या पालकत्वाला जबरदस्ती म्हणतात. यात मुलांचा व्यक्तिमत्त्व विकास होत नाही.
वाचकहो, आपण एक वर्ष ‘अभ्यासाशी मत्री’ हे सदर वाचत आलात, आपल्या प्रतिक्रिया कळवल्यात, त्यामुळे मीसुद्धा समृद्ध होत गेले. दोघांची देवाणघेवाण झाल्याने खऱ्या अर्थाने ही लेखमालिका सफल झाली, असं मला वाटतं. समारोपाचा लेख कसा असावा याबद्दल माझ्या मनात अगदी पहिल्यापासून काही ठाम विचार होते त्यांना तुमच्या प्रतिक्रियांची चांगली जोड मिळाली.
अभ्यास म्हणजे सवय किंवा संस्कृतमध्ये त्याची व्याख्या कुठलीही गोष्ट पुन:पुन्हा करणे होय. शालेय अभ्यास असो किंवा इतर कुठलीही गोष्ट असो. आपल्याला जी गोष्ट आवडते, अगदी मनापासून आवडते तीच आपण पुन:पुन्हा करतो. शालेय अभ्यासाचा कंटाळा मुलांना येणं ही एक नसíगक गोष्ट आहे हे प्रथम पालकांनी मान्य करायला हवं. त्यांना दिवसभर गाडय़ाला जुंपलेल्या बलाप्रमाणे फक्त वही पुस्तकांना बांधून ठेवलंत तर ती कंटाळतीलच, शिवाय अभ्यासाबद्दल अजिबात रुची राहाणार नाही. परवाच माझ्या दवाखान्यात एक जोडपं आलं होतं. ते सिंगापूरला राहातात. त्यांना आपल्या मुलींनी भारतात शिक्षण घ्यावं असं वाटत होतं. ते इथे आलेले असताना मी त्यांना इथली मुलं कशा पद्धतीनं अभ्यास करतात त्याचं नीट निरीक्षण करायला सांगितलं. त्यांचा हा अनुभव निराशाजनक होता.
ऑलिम्पिकमधील पदक विजेती मेरी कोम यांचा एक लेख काही दिवसांपूर्वी वाचण्यात आला त्यात तिने मदानी खेळ, इतर सगळ्या खेळांचं महत्त्व मुलांच्या विकासात किती आहे ते छान समजावून सांगितलंय. त्याचा आशय असा की, मुलांनी शालेय अभ्यासाबरोबरच खेळांनासुद्धा तेवढंच महत्त्व द्यावं. तिच्या या लेखावरून मला माझंही बालपण आठवलं. मी लहानपणी कोकणात माझ्या काकांकडे आणि आजी-आजोबांकडे राहायला जात असे. कोकणात जरी सुट्टीला गेले तरी आजीकडे खूप काम असे, मी दमायचे. तेव्हा आजी म्हणायची की हे आता केलेलं काम तुला मोठेपणी आठवेल, त्यावेळी तुला काम करायची लाज वाटणार नाही आणि कंटाळाही येणार नाही. हे पण एक प्रकारचं शिक्षणच नाही का? कुठलीही गोष्ट आपल्याला हवी तेव्हा मिळेलच असं नाही, याची सवय होणे हे पण एकप्रकारचं शिक्षणच नाही का? आज मुलांना कम्युनिकेशन स्कील्स म्हणून एक विषय असतो, तो मी लहानपणी आजी-आजोबांच्या मित्रमंडळाशी बोलून शिकले. त्यांचे विषय वेगळे असायचे, कधी कधी तर त्यांना ऐकणारे कानच लागत, मी त्यांचे कान होई, कधी त्यांना खूप बोलायचं असे, तर मी त्यांच्याशी गप्पा मारून ते लोक लहानपणी कसे होते ते जाणून घेई. परसात झाडं असत, कळत-नकळत त्या झाडांची ओळख, त्यांची सगळी माहिती, त्यांची मशागत कशी करायची यांची माहिती होई. आजूबाजूला नीट बघून चालावं लागे. साप, विंचवांची भीती असे, पण त्या भीतीपोटी कोकणात जायचंच नाही, अशी वृत्ती त्यावेळी नव्हती.
दिवसभर आंबा, नारळ, पोफळी, काजू, करवंदांच्या बागांतून मनसोक्त अनवाणी िहडणं अंगातला फ्रॉक लाल मातीने माखायचा. इन्फेशन होईल किंवा आमच्या मुलांना बाटलीबंद पाणीच लागतं, असं पालक म्हणाले नाही आणि मीसुद्धा म्हणाले नाही. सगळं पचवण्याची ताकद त्यामुळे अंगात भिनली. रोगप्रतिकारक शक्ती वाढली. कुठल्याही परिस्थितीत राहायचं हे एक प्रकारचं शिक्षणच नाही का? आपण आपल्या मुलांना घाबरट न बनवता सगळ्या परिस्थितीला सामोरं जाण्याचं शिक्षण द्यायला हवं. आज परिस्थितीच अशी झाली आहे की पालक घाबरतात मुलांसाठी, पण त्यापेक्षा अशी एखादी परिस्थिती निर्माण झाली तर त्याला तोंड कसं द्यायचं त्याचं थोडंसं तरी शिक्षण मुलांना द्यावं. त्याचप्रमाणे वेगवेगळ्या ठिकांणी त्यांना फिरायला घेऊन जावं. तेथील माणसे कशी राहातात, काय काय खातात, ते नुसतं जाणून घेणंच नाही तर त्याची चव घेणं, मुलांना सगळं खाण्यापिण्याची सवय लावणं हे पण एकप्रकारचं शिक्षणच नाही का ? आपण खूप महागडय़ा टूर कंपनीतून फिरायला जाऊन प्रेक्षणीय स्थळांना नुसता भोज्या करून येण्यापेक्षा आपणच आपल्या ट्रीपचं नियोजन केलं, तर मुलंसुद्धा त्याच्यात सहभागी होतील, त्या सहलीचा आराखडा आखणं, हॉटेल निवडणं, कसं कसं कुठे कुठे जायचंय या सगळ्याने भूगोलाचं, इतिहासाचं शिक्षण होतं हे आपण माझ्या मागच्या एका लेखात वाचलंच आहे. मुलांनी आपलं घरटं सोडून जायच्या आधी त्यांना सक्षम बनवण्याची जबाबदारी आपली आहेच. पुस्तकी ज्ञानाने आणि पाठांतराने पोपटपंची मुलं करतील पण त्यांच्या प्रतिभेचं काय?
एका शाळेच्या मुख्याध्यापिका मला सांगत होत्या की, केजीच्या वर्गातल्या मुलीचे १० पकी ४ शब्द चुकल्यामुळे आईने मुलीला मांडीवर डागलं होतं. ती मुलगी वेदनेने कळवळत होती. इतक्या लहानपणापासूनच आई-वडिलांची मुलांच्या मनात जर दहशत बसली तर ती मुलं बुजतील, त्यांना स्वत:बद्दल आदर राहाणार नाही. आपण नेहमी चुकतो, आपण काही कामाचे नाही, असा त्यांचा न्यूनगंड होईल. आई-वडील सांगतील तेच करायचं असं त्यांच्या मनात कायमचं ठसेल. अशा प्रकारच्या पालकत्वाला जबरदस्ती म्हणतात. यात व्यक्तिमत्त्व विकास होत नाही.
काही काही आई-वडिलांचा मुलांवर इतका पगडा वा इतकी जबरदस्ती असते की मुलांना स्वत:च्या मनासारखं जगताच येत नाही. माझ्या एका रुग्णाचं उदाहरण याबाबतीत खूप बोलकं आहे. २६ वर्षांची सुशिक्षित नोकरी करणारी मुलगी दोन वर्षांपासून एका चांगल्या सुशिक्षित मुलाच्या प्रेमात पडली होती. मुलगा दिसायला चांगला. वागायला नम्र, पण मुलीच्या आई-वडलांचा या तत्त्वावरच विरोध होता की, मुलीनी स्वत: मुलगा निवडला आहे ना , मग तो नापसंत. तिला काय कळतंय आणि त्याला काय कळतंय? २६ व्या वर्षी नाही कळणार तर मग कधी कळणार? आणि त्यांना त्यांची जबाबदारी कधी येणार? पण ही झाली वयाच्या नंतरच्या टप्प्यातील गोष्ट. मुलांनी काय शिक्षण घ्यायचं तेसुद्धा आई-वडीलच ठरवतात. एका क्लासमध्ये शिकवणारे एक प्रोफेसर मला सांगत होते की माझ्याकडे येणारी ७० टक्के मुलं आई-वडिलांच्या आग्रहास्तव येतात. त्यांना जे शिक्षण घ्यायचंय ते त्यांना घेऊ दिलं जात नाही. पण पालकहो, आजकालची मुलं खूप हुशार आहेत. ती इंटरनेट आणि इतर प्रसारमाध्यमातून खूप माहिती मिळवतात आणि त्यांचे विचार पक्के करतात, पण त्यांना संधी पालकांनीच द्यायची आहे. पालकांनी त्यांचे पाय बांधले तर ती उंच भरारी कशी घेतील? अभ्यास मुलांचे विचार पक्के करण्यासाठी असतो त्यांना गोंधळात टाकण्यासाठी नाही. अनेक पालक आज या दिशेने पावलं उचलताहेत पण त्यांना टोचणारी तेवढीच आहेत. यासाठी गीतेतील एक श्लोक खूप काही सांगून जातो :
उद्धरेत अत्मानात्मानाम आत्मानं अवसादायेत, आत्मव आत्मनो बंधू आत्मव रीपुरात्मना.
आपणच आपली प्रगती करायची आहे. आपणच आपल्या अधोगतीला जबाबदार, आपणच आपले मित्र आणि आपणच आपले शत्रू.
वाचकांचा प्रतिसाद वाचून असं लक्षात आलं की खूप पालक या दिशेने वाटचाल करताहेत, ती तशीच चालू राहावी इतकच. (समाप्त)
