स्तनदा मातेसाठी आधार गट

स्तनपानाचं महत्त्व अनेकांना माहिती असतं, मात्र तरीही स्तनदा मातेला अनेक अडचणी येऊ शकतात. म्हणूनच या वर्षीचे जागतिक स्तनपान सप्ताहाचे घोषवाक्य आहे, ‘स्तनपानासाठी मदत, मातेच्या जवळ.’ अर्थात स्तनदा मातेला इतर स्तनदा मातेकडून मदत आणि आधार! एखाद्या स्तनदा मातेला आलेले अनुभव, त्यातून आलेले शहाणपण, त्यातून घडलेलं यशस्वी स्तनपान हे सर्व ती इतर स्तनदा मातांना प्रभावीपणे समजावून सांगू शकते! कसा असतो हा ‘स्तनदा आधार गट’ ते सांगणारा लेख, १ ऑगस्टपासून साजऱ्या केल्या जाणाऱ्या ‘जागतिक स्तनपान सप्ताह’ निमित्ताने..
ख रं तर आता जगात मातेच्या दुधाची महती न जाणणारी एकही व्यक्ती नसेल, त्यांना साधारणपणे मातेचे दूध हे बाहेरच्या दुधापेक्षा चांगले असते, तो बाळाचा नसíगक आहार आहे, बाळ जन्मल्यावर एका तासाच्या आत स्तनपानाला सुरुवात झाली पाहिजे. प्रथम स्रवणाऱ्या दुधाला चीक दूध म्हणतात आणि त्याच्याने बाळाची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते. बाळाला पहिले सहा महिने केवळ मातेचे दुधाचे द्यावे. त्याने बाळाची शारीरिक आणि मानसिक योग्य वाढ होते, हे माहीत असणारच आणि तरीही, बाळाला सहा महिन्यांपर्यंत केवळ स्तनपान करण्याचे प्रमाण आपल्यासारख्या प्रगतिशील देशातही केवळ ४० टक्के इतके कमी आहे.
याचा अर्थ माहिती आणि ज्ञानाचा अभाव हे त्याचे कारण नसून, मातेला आवश्यक पाठिंब्याचा, मदतीचा, प्रात्यक्षिक मार्गदर्शनाचा अभाव हे असावे. नवजात शिशू आणि माता हे दोघेही एकमेकांना अनोळखी असतात, बाळ अतिशय नाजूक असते, त्याला कसे धरल्याने बरे वाटेल, काय केल्याने प्यायला सोपे जाईल हे तिला कळत नसते. बाळाच्या गरजा, त्याच्या सवयी या मातेला नव्या असतात. प्रत्येक माता आणि बाळाच्या अडचणी वेगळ्या असणार आहेत. बाळ रडते तर का रडते? त्याला किती दुधाची आवश्यकता असते? स्तन भरून आले तर काय करायचे याची तिला जाण नसते. एकत्र कुटुंबामध्ये स्तनदा मातेजवळ जाऊ, सासू, नणंद, वहिनी, आजी असे कुणीतरी असायचे, तिला थोडीबहुत माहिती आणि आधार मिळायचाच. बाळंतपणाच्या श्रमाने आई दमून गेलेली असते, काही वेळा बाळाच्या रडण्याने तिला जागरण झालेले असते, बाळाच्या भुकेने ती व्याकूळ झालेली असते. बाळाला केवळ चीक दूध पुरेसे असते, हे माहीत असूनही मातेला काळजी वाटते, कारण ते चीक दूध अगदी थोडेसे दिसते त्याने पोट भरेल याची तिला खात्री वाटत नाही आणि शिवाय चोवीस तासांत दहा ते पंधरा वेळा पुन:पुन्हा बाळाला स्तनाला लावावे लागते, बाळ स्तनाला कधी तोंड लावत नाही तर कधी नवजात बाळाला तोंड उघडून ओढता येत नाही, काही वेळा बाळाला हे शिकायला वेळ लागतो आणि गडबड करून वरचे दूध दिले तर बाळाला स्तनावर ओढायला शिकायला आणखीनच उशीर होतो. इथे कंटाळा करून किंवा दमून चालत नाही. बाळाला वरचेवर स्तनाला लावणे आवश्यक असते, अशा नवस्तनदा मातेला आधाराची मदतीची अतिशय गरज असते.
    या वर्षीचे जागतिक स्तनपान सप्ताहाचे घोषवाक्य आहे, ‘स्तनपानासाठी मदत, मातेच्या जवळ.’ अर्थात स्तनदा मातेला इतर स्तनदा मातेकडून मदत आणि आधार! एखाद्या स्तनदा मातेला आलेले अनुभव, त्यातून आलेले शहाणपण, त्यातून घडलेलं यशस्वी स्तनपान हे सर्व ती इतर स्तनदा मातांना प्रभावीपणे समजून सांगू शकते! नवस्तनदा मातांच्या अडचणी तिला सहज लक्षात येऊ शकतात व ती त्यांना प्रत्यक्ष मदतही करू शकते, परंतु ही मदत नवस्तनदा मातेपर्यंत कशी पोचणार? अनोळखी महिलेकडून ही मदत मातेला कशी मिळणार?
नवस्तनदा मातेला, अशी मदत मिळवून देण्याचे काम जगभरामध्ये १९६० सालीच सुरू झाले. कारण १९५७ साली केलेल्या एका सर्वेक्षणात अमेरिकेत स्तनपानाचे प्रमाण केवळ २० टक्के इतके खाली आले होते,  तेव्हा एका बालरोगतज्ज्ञाने शाळेतल्या मुलींना आवाहन केले. देशासमोरील अत्यंत संवेदनाक्षम प्रश्न कळकळीने मांडला, त्या मुलींनी त्यांच्या माहितीतील स्तनदा महिलांना बरोबर घेऊन प्रथम प्रशिक्षण पार पडले आणि ‘ला लेचे लीग’ ( Leaders in promoting Breastfeeding ) ची १९६० मध्ये अमेरिकेत स्थापना  झाली.  अशा मदत करणाऱ्या मातांचे प्रशिक्षण घेऊन त्यांना सक्षम करून बनवलेल्या गटाला ‘मदर सपोर्ट ग्रुप’ असे म्हणतात.
अमेरिकेत एक वेळ ठीक आहे, आपल्याकडे कुठे अशी सोय असणार, अशा तऱ्हेने प्रशिक्षित होऊन नवस्तनदा मातांना मदत करायला कोण महिला जाईल? लांबचं कशाला इथे मुंबईतच हा आगळा प्रयोग, ‘ब्रेस्ट फीिडग प्रोमोशन नेटवर्क ऑफ इंडिया, महाराष्ट्र ( BPNI,  Maharashtra ) च्या दोन तरुण डॉक्टरांनी केला. डॉ. प्रशांत गांगल आणि संजय प्रभू! दोघांनीही केईएम रुग्णालयातून शिक्षण संपवून बालरोगतज्ज्ञ म्हणून खासगी प्रॅक्टिस सुरू केली. मातेच्या दुधाचे अनन्यसाधारण महत्त्व प्रत्येक रुग्णाच्या मातेच्या मनात ठसवायचे. आजारी बाळ बरे होण्यात औषधापेक्षा मातेच्या दुधाचे महत्त्व समजून सांगायचे, आणि त्या मातांना तसाच सल्ला संपर्कात आलेल्या इतर मातांनाही द्यायला सांगायचेही विसरत नसत. काही माता स्वत:चे बाळ मोठे झाले तरीसुद्धा इतर मातांनी विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी पुन:पुन्हा, बीपी एनआय (महाराष्ट्र )च्या या दोन डॉक्टर कार्यकर्त्यांना भेटायच्या, या महिलांचे प्रदीर्घ शास्त्रीय प्रशिक्षण झाल्याने फक्त माहिती नव्हे स्तनदा मातेला प्रत्यक्ष मदत मिळू लागली, पुढे अशा ट्रेनिंग मिळालेल्या मातांचा गट तयार झाला, ‘मदर सपोर्ट ग्रुप’ अर्थात ‘स्तनदा आधार गट’!
बी.पी.एन.आय.(महाराष्ट्र) व युनिसेफच्या प्रयत्नातून संपूर्ण महाराष्ट्रातील शासकीय आरोग्यसेवकांचे आणि डॉक्टर मंडळींचे जिल्हय़ाजिल्हय़ांत ‘स्तनपान व बाळाचा आहार याविषयीचे जे चार-पाच वष्रे प्रशिक्षण कार्यक्रम झाले, त्या वेळी या ‘मदर सपोर्ट ग्रुप’च्या महिला प्रशिक्षक म्हणून आल्या, तेव्हा असे लक्षात आले की या महिलांचे स्तनपानाबद्दलचे ज्ञान व प्रत्यक्ष मदत देण्याची क्षमता प्रशिक्षणाने डॉक्टरांपेक्षाही अधिक झालेली असते. या त्याच्या क्षमतेचा उपयोग नवस्तनदा मातेला व्हावा म्हणून मुंबईतील पंचतारांकित रुग्णालयांना पत्रे लिहिण्यात आली, याला अमेरिकेतील चळवळीचा संदर्भ देण्यात आला आणि ‘मदर सपोर्ट ग्रुप’ची महिला त्यांनी त्यांच्या रुग्णालयाच्या पे रोलवर घेतलीसुद्धा!