कर्करोगाला रामराम ठोकताना…

कर्करोग झाल्याचं कळल्यावर, आपल्याच शरीराने फसवणूक केल्याच्या भावनेनं दुखावली गेलेली लेखिका, पुढे आयुष्यच बदलून टाकणाऱ्या अनुभवांना सामोरी गेली. कधी शरीर-मनाच्या अद्वैताचा प्रगल्भ विचार मांडणाऱ्या भारतीय तत्त्वज्ञानाने आयुष्याला अद्भुत वळण लागलं तर कधी मन स्वत:च्या मर्यादांना आव्हान देत राहिलं आणि त्याचमुळे पुढच्या दहा वर्षांत तीन वेगवेगळे कर्करोग, केमोथेरपीच्या अनेक सायकल्स, तीन शस्त्रक्रिया आणि ६०-७० ‘रेडिएशन’ घेऊन लेखिका आज कर्करोगमुक्त आयुष्य जगते आहे.

अकस्मात एक अनोळखी खिडकी धाड्कन उघडून कर्करोग नावाचं वादळ भस्सकन् आयुष्यात आलं. या गोष्टीला सतरा वर्षं झाली. २० फेब्रुवारी २००८ची ती सकाळ आजही अगदी स्पष्ट आठवते. टेबलावर पडलेली रिपोर्ट्सची भेंडोळी बाजूला ढकलत मनातली बैचेनी लपवत डॉक्टर नगरकर मला विचारत होते, ‘‘रुग्णालयात दाखल होऊ शकताय?’’

‘‘आत्ता?’’ निषेधाची अगदी क्षीण पुटपुट करतच मी २०२ नंबरच्या खोलीत पोचले. काही मिनिटांत मनगटाबरोबर पोटालाही सुई टोचली गेली. पोटात तुडुंब भरलेलं पाणी आधी बाहेर काढणं गरजेचं होतं. यानंतर बरंच काही काही डॉक्टर सांगत असताना मी मात्र डोळे मिटून एकाच प्रश्नाच्या गुंत्यात भिरभिरत होते. माझ्या शरीरात एवढी गंभीर उलथापालथ नेमकी कधी झाली असावी? आणि तीही शरीराच्या मालकिणीला अंधारात ठेवून? माझ्याच शरीराने माझी फसवणूक केल्याच्या भावनेनं खोलवर दुखावले गेले होते मी. पण डोळे उघडून समोर बघणं भागच होतं. ते उघडले तेव्हा हळूहळू आजवर कधीच न दिसलेल्या गोष्टी समोर येत गेल्या…!

गेल्या १७ वर्षांत डोळे पूर्णत: उघडले आहेत म्हणून एक वेगळा प्रश्न समोर आहे, २००८ ते २०१७ अशा दहा वर्षांत तीन वेगवेगळे कर्करोग, केमोथेरपीच्या कित्येक सायकल्स, तीन मोठ्या शस्त्रक्रिया, ६०-७० ‘रेडीएशन’ केलेली स्त्री अशी माझी ओळख करून दिली जाते. तेव्हा ऐकणाऱ्याच्या डोळ्यात माझ्याबद्दल जो ‘लई भारी राव’ हा भाव दिसतो, तो बघताना मला म्हणावंसं वाटत असतं, हे श्रेय माझं नाही हो. दहा वर्षं चाललेल्या या प्रवासासाठी ज्याने कोणी माझी निवड केली हे श्रेय त्याचं, त्या अज्ञात शक्तीचं! आयुष्य आरपार बदलून टाकणारा हा अनुभव माझ्या वाट्याला यावा एवढी माझी पुण्याई कधीच नव्हती.

भारतीय तत्त्वज्ञानाने शरीर-मनाच्या अद्वैताचा जो प्रगल्भ विचार केला आहे त्याची ओळख होण्याचे अद्भुत वळण यानिमित्ताने माझ्या आयुष्यात आलं. या तत्त्वज्ञानाचा गाढा अभ्यास आणि रसाळ वाणीचे वरदान लाभलेले भीष्मराज बाम सर हे सगळं तत्त्वज्ञान सोपं करून ते वापरायला पुन:पुन्हा शिकवत होते. केवळ तेवढंच नाही, मी त्या मार्गावरून ढळू नये यासाठी सतत माझ्या पाठीशी उभे होते. आजवर कधीही कानावर न पडलेल्या या ज्ञानाच्या ओढीनं हळूहळू स्नेह्यांचं छोटं मोहोळ माझ्याभोवती निर्माण होत गेलं. एरवी पत्रकार म्हणून ‘स्टोरी’आणि ‘डेडलाइन’ यांच्या मागे धावता धावता या वाटेकडे कधी मान वळवून बघितलंसुद्धा नसतं. कामाच्या धकाधकीत स्वत:ला कसंबसं ओढत, कुरकुर करत जगत राहिले असते! हे शिक्षण संकटाकडे संधी म्हणून बघण्याचं होतं आणि स्वत:च स्वत:भोवती घालून घेतलेल्या अनेक प्रकारच्या मर्यादांना आव्हान देण्याचंही होतं. नव्यानं शिकायला मिळालेल्या या उपासनांनी उपचारांच्या काळात अनेक प्रयोग करून बघण्याची उमेद माझ्यात जागी केली. हे प्रयोग फार भव्य वगैरे नसतील, नव्हतेही पण माझा आत्मविश्वास वाढवणारे नक्की होते. म्हणजे, ‘केमो’ घेऊन झाल्यावर व्यायाम करताना एखादा किलोमीटर चालणं शक्य असेल तर दीड किलोमीटर चालण्याचा संकल्प मी करायचे. शेवटच्या कर्करोगाच्या वेळी ‘केमोथेरपी’च्या सहा सायकल्स घेताना रुग्णालयामध्ये फक्त स्वत:बरोबरच राहायचा माझा निर्णय हा असाच एक प्रयोग होता. आपल्याभोवतीची ही मानसिक कुंपणं तोडण्याची क्षमता प्रत्येकातच असते हे आजवर कधीच सामोरं न आलेलं सत्य या निमित्तानं अनुभवत होते. तेव्हापासून हा मौलिक धडा माझ्या जगण्याचा एक अनिवार्य भाग झाला आहे. हा लाभ माझ्या आजारानं मला दिला.

एव्हाना या आजाराचा अभ्यास करण्याच्या तीव्र इच्छेनं मनात मूळ धरलं होतं. छोटी छोटी अनुभव कथने पुष्कळ वाचली, पण दोन पुस्तकांनी मात्र गदगदा हलवलं. पहिलं, डॉ. सिद्धार्थ मुखर्जी या भन्नाट संशोधक, डॉक्टरनं लिहिलेलं कर्करोगावरचं भलंमोठं चरित्र, ‘द एम्परर ऑफ ऑल मॅलेडीज’ (The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer) आणि दुसरं रिबेका स्कूट हिचं ‘द इर्म्मोटल लाइफ ऑफ हेन्रीएटा लॅक्स’ (The Immortal life of Henrietta Lacks). डॉ. मुखर्जी यांच्या पुस्तकातून कर्करोगाचं एक विराट विश्व समोर उभं राहिलं. डॉ. मुखर्जी यांच्या शब्दात सांगायचं तर, ‘गिलोटिन’पेक्षा अधिक बळी मागणाऱ्या कर्करोग नावाच्या दैत्याची न संपणारी भूक आणि त्याला काबूत आणण्याचं आव्हान घेत आयुष्य पणाला लावणारे संशोधक यांचा शोध घेणाऱ्या, त्यानिमित्तानं दिसलेल्या रुग्णांच्या कित्येक सत्यकथा या पुस्तकात आहेत. त्या कधी भयचकित करणाऱ्या होत्या तशा सुन्न करणाऱ्या, माणसातील चांगुलपणा, जिद्द, चिवटपणा, दाखवणाऱ्याही होत्या. पण हे पुस्तक वाचताना फक्त या कथांनी मनाची पकड घेतली नाही तर पुस्तक लेखनासाठी लेखकानं केलेलं सखोल संशोधन, अफाट परिश्रम करून मिळवलेले असंख्य लहानसहान तपशील आणि हे सगळं मांडण्याची कमालीची डौलदार चोख शैली हे अनुभवताना विषय नकोसा असूनही अस्सल अभिजात कलाकृती वाचल्याचा निखळ आनंद मिळाला. (म्हणूनच असेल, या पुस्तकाला ‘पुलित्झर’ पुरस्काराने गौरवण्यात आलं.) ते वाचताना वाटत होतं, आपलं जगणं सुकर करणारी आणि त्यातील कित्येक अवघड आव्हानं सौम्य व्हावी यासाठी धडपडणारी किती माणसं आयुष्याच्या परिघावर असतात आपल्या, आपली नजर कधीच कशी तिथंवर पोचत नाही?

नेमकी अशीच भावना हेन्रिएटा लॅक्स आणि डॉ. जॉर्ज गे यांच्या जीवनावर बेतलेलं पुस्तक वाचताना मनात होती. तरुण वयात कर्करोगामुळे मृत्युमुखी पडलेली मजूर स्त्री हेन्रिएटा, मानवी पेशी परीक्षा नळीत वाढवण्याच्या अखंड प्रयत्नांत असलेला डॉ. जॉर्ज गे आणि त्याला यश देणाऱ्या हेन्रिएटाच्या पेशी यांच्या या जीवन कहाणीत दिसलेल्या समाजाच्या कित्येक वृत्ती प्रवृत्ती अस्वस्थ करीत होत्या. डॉ. मुखर्जी यांनी लिहिलेल्या कर्करोगाच्या चरित्राचा मराठी अनुवाद करणं हे काम अशक्यच होतं. पण परीक्षा नळीत वाढलेल्या आणि अमर्त्य झालेल्या पहिल्या मानवी पेशींचा जन्म, केमोथेरपी औषधांपासून कालच्या करोनाच्या लसीपर्यंत असंख्य औषधांच्या त्या पेशींवर झालेल्या यशस्वी चाचण्या आणि त्या देणाऱ्या हेन्रिएटाची, तिच्या कुटुंबाची वैद्याकीय क्षेत्रानं केलेली अक्षम्य उपेक्षा वाचकांना सांगायला हवी असं वाटलं. ‘हेला’पेशी: कहाणी अमर्त्य पेशींची (राजहंस प्रकाशन) या मी आणि शोभना भिडे, आम्ही दोघींनी केलेल्या पुस्तक लेखनाच्या प्रवासादरम्यान कित्येकदा मला माझे उपचारांचे दिवस आठवायचे आणि माझ्यासारख्या कित्येकांना ही औषधं उपलब्ध करून देण्यासाठी निमित्त ठरलेल्या हेन्रिएटाबद्दलच्या कृतज्ञभावानं मन भरून यायचं. या पुस्तकांनी माझ्या आजाराच्या पलीकडे असलेल्या अफाट जगाकडे, त्यातील निरपेक्षपणे वेड्या ध्यासाने जगणाऱ्या, त्यासाठी धावत राहणाऱ्या माणसांकडे बघायला शिकवलं.

विषबाधेनं गंभीर आजारी असताना पलंगासमोरच्या खिडकीतून सहा ऋतूंचा सोहळा बघत उग्र आजाराची तीव्रता सौम्य करणाऱ्या दुर्गाबाई (भागवत) सतत आठवत राहिल्या. माणसांचा ध्यास आणि बदलाच्या काळात ऋतूंना सोसाव्या लागणाऱ्या सृजनकळा यापुढे आपली वेदना चिमूटभरच, त्याची किती तमा असावी? ‘This too shall pass’ हा गोष्टीतून खूप लहानपणीच ऐकलेला मंत्र अशा वेळी खूप धीर देत राहातो.

माझ्या कर्करोगाला निरोप देऊनही आठ वर्षं झाली. आता त्याच्याबद्दलच्या बातम्या वाचताना आणि रुग्णांना भेटताना एक गोष्ट नक्की जाणवते. मला झालेल्या कर्करोगाला फक्त मीच जबाबदार असल्याचा अपराधभाव स्त्रियांच्या मनातून काहीसा कमी होत असल्याची. कर्करोगग्रस्त रुग्णांशी बोलायला मी त्यांच्या घरी/ रुग्णालयामध्ये जाते तेव्हा कितीतरी स्त्रियांच्या मनात तो स्पष्ट दिसत असतो. तुफान वेगानं ढासळत असलेलं पर्यावरण, निकृष्ट (!) होत चाललेला आहार, घर-नोकरीदरम्यान सर्वांचीच होणारी जीवघेणी ओढाताण, कामाच्या ठिकाणी असलेलं वातावरण आणि अन्य अनेक ताण या आपल्या अनारोग्याला जबाबदार असलेल्या घटकांबद्दल जेव्हा या स्त्रियांशी बोलते. तेव्हा आपण आपल्या हाताने आजारपण, तेही महागडं, ओढवून घेतल्याची त्यांची खंत जरा ओसरते. एरवी, घरातील गृहिणीने आजारी पडल्याने घराची आबाळ होत असल्याचं दु:ख त्यांच्या चेहऱ्यावर स्पष्ट दिसत असतं. अशा वेळी त्यांच्या मनात एकच प्रश्न असतो, माझ्या हातात काय आहे? तेव्हा आतून आलेलं उत्तर मी त्यांना देते. या संकटाकडे बघण्याचा तुमचा दृष्टिकोन, तो फक्त तुमच्याच हातात आहे. शिवाय हल्ला करणाऱ्या शक्ती जेव्हा अदृश्य आणि दूरवर असतात तेव्हा हा दृष्टिकोन आणि त्यामागे उभं असलेलं मन फारच महत्त्वाची भूमिका बजावत असतं.

हा दृष्टिकोन घडावा यासाठी जागोजागी ‘स्व-मदत गट’ उभे राहात आहेत. एकमेकांना धीर देत आहेत. लढणारी, त्यात यश मिळवणारी माणसं आपल्या अनुभवांच्या गोष्टी लोकांना ऐकवत आहेत. लिहीत आहेत. सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे कर्करोगासारख्या आजाराकडे बघण्याची समाजाची दृष्टी निवळत आहे. डॉ. मुखर्जींच्या पुस्तकातला एक अनुभव वाचताना तर हा बदल नक्की जाणवला. पन्नाशीच्या दशकात स्तनाचा कर्करोग झालेली एक स्त्री ‘स्व-मदत गट’ सुरू करण्याच्या प्रयत्न करीत होती. त्याबाबत जाहिरात देण्यासाठी ती ‘न्यूयॉर्क टाइम्स’च्या कार्यालयात गेली. तिची मागणी ऐकून संपादक महोदयांनी एक दीर्घ श्वास घेतला आणि ते म्हणाले, ‘‘माफ करा, स्तन आणि कर्करोग हे शब्द आम्ही आमच्या वृत्तपत्रात प्रसिद्ध करू शकत नाही.’’ हतबुद्ध झालेल्या त्या स्त्रीला दिलासा देण्याच्या हेतूनं ते पुढे जे म्हणाले, ते त्यांच्याच भाषेत लिहिणं योग्य ठरेल, ‘‘Perhaps you could say there will be a meeting about diseases of the chest wall!’’

‘Chest wal’च्या आजाराला ‘स्तनांचा कर्करोग’ असं म्हणत तिथपासून आज त्यावर खुलेपणानं लिहिणाऱ्या, बोलणाऱ्या, समाजानं या आजाराकडे बघण्याचा आपला दृष्टिकोन बदलला आहे. मग तो सहन करीत असलेल्या रुग्णांनी तर बदलायलाच हवा! नाही का?

भारतात दरवर्षी अंदाजे १४ लाख कर्करोग रुग्णांचं निदान होतं. त्यापैकी आठ लाखांपेक्षा जास्त रुग्णांचा मृत्यू होतो. अर्थात हा रोग असाध्य नाही, तो साध्य होऊ शकतो, फक्त त्याची ओळख लवकरात लवकर करून घ्यायला हवी. योग्य उपचारपद्धती, स्वप्रतिकारशक्ती आणि ताणतणावावर मात हे कर्करोगाचा निश्चितच पराभव करू शकतात. ४ फेब्रुवारीच्या ‘जागतिक कर्करोग दिना’चा हाच सांगावा आहे.

vratre@gmail. com