राहिले रे दूर घर माझे..

बालगृहात दंगेखोर- भांडखोर गौराशी एके दिवशी अचानक भेट झाली, ती माझ्या मुलीच्या लग्नाच्या वेळी. जेवणाची ऑर्डर देण्यासाठी एका केटररकडे मी गेले तर तेथे गौरा व तिचा नवरा भेटला. दोघेही मिळून केटरिंगचा व्यवसाय अत्यंत चांगल्या पद्धतीने सांभाळतात. तिची दोन लहान चुणचुणीत मुलं सोबत होती. पुण्याच्या बालगृहातील रुद्राने तर पोलिसी गणवेशात मला रस्त्यातच सॅल्युट ठोकला. खरे तर मी तिला ओळखलेच नाही. रुद्रा अनैतिक संबंधातून जन्मलेली म्हणून रस्त्यावर टाकून दिलेली, बालगृहातच लहानाची मोठी झाली. बारावीपर्यंत शिकली. अंगापिंडाने मजबूत, सर्व खेळात प्रवीण, त्यामुळे पोलीस भरतीमध्ये लगेच तिची निवड झाली. आता पुण्याला ट्रॅफिक पोलीस म्हणून काम करते.
काही अनाथ मुलींचे विवाह अठरा वर्षांनंतर संस्थेनेच लावून दिले. त्यांचे माहेरपण, बाळंतपण सर्व काही केले जाते. पण किती जणांच्या नशिबी हे भाग्य आहे? अनेक जणी बालगृहात असेपर्यंत सुरक्षित आहेत. पण त्यानंतर पुढे काय? अनेक मुलींना पालक नसतात किंवा असले तरी ते त्यांना घ्यायला येतातच असे नाही. ज्यांना लग्नासाठी योग्य जोडीदार मिळाला नाही तर त्यांचेही आयुष्य अंधातरीच राहाते. अनेक १६-१७ वर्षांच्या मुलींना आपले पुढे काय होणार या विचारांमुळे नैराश्य आलेले मी पाहिले आहे.
बालन्यायाधीश म्हणून काम करीत असताना मी पाहिलं की बालगृहात मुलांना ठेवण्यासाठी किती तरी स्त्रिया यायच्या की ज्या पूर्वी महाराष्ट्रातल्या इतर बालगृहात लहानाच्या मोठय़ा झाल्या आहेत. प्रत्येकीची कथा वेगळी.
दु:ख वेगळे. त्याच मुली आपल्या मुलांना बालगृहात सोडतात. हे दृष्टचक्र कधी संपणार का? पिढय़ान्पिढय़ा हे असेच चालू राहणार? हा संशोधनाचा आणि मनाला वेदना देणारा विषय ठरतो आहे. अठरा वर्षांपर्यंत बालगृहात राहून बाहेर पडणाऱ्या केवळ मुलींच्याच वाटय़ाला हे दु:ख नाही तर मुलांच्याही वाटय़ाला अशाच प्रकारचे दु:ख आहे. अठरा वर्षे पूर्ण झाली की, कोणतेही कौशल्य हातात नसताना त्यांना बालगृह सोडावे लागते. शिक्षण बरे झाले असेल तर ठीक नाहीतर बऱ्याचदा ही मुले हॉटेल, कार्यालये येथे बिगारी कामगार म्हणून राबताना दिसतात. कितीही हुशार असले, शिकले तरीही नोकरी मिळवताना नाव, गाव, पत्ता, नातेवाईक, आधारकार्ड, रेशनकार्ड याची चौकशी केली जाते. ‘मुलगा बालगृहमध्ये राहात होता म्हणजे नक्कीच भानगडीची केस आहे.’ असा विचार करून सहसा कुणी नोकरी द्यायला तयार होत नाही. नशिबाने जरी नोकरीला लागला तरी इतर सहकारी तो बालगृहाममधून आलेला असल्याने त्याला कमी लेखतात. अशाने त्यांच्यात न्यूनगंड निर्माण होतो. कित्येक मुले तर नैराश्याला बळी पडतात. नाही म्हटले तरी बालगृहातील सुरक्षितता आणि अन्न, वस्त्र, निवारा या गरजा पूर्ण होत असल्यामुळे तथाकथित सुखी जीवन आतापर्यंत त्यांच्या वाटय़ाला आलेले असते ते १८ वर्षांनंतर अचानक उद्ध्वस्त होते. कोणतेही कौशल्य नसल्याने काही मुले गुन्हेगारीकडे वळतात, तर काही मटका, बुकी, हातभट्टी, जुगाराचा क्लब चालविणे या धंद्यात पडतात. बरेचशे वेश्यांचे दलाल किंवा एजंटही होतात. अर्थात अशा धंद्यामागे कर्ता करविता धनी किंवा मालक वेगळाच असतो. परंतु अशा असहाय्य तरुण मुलांना हेरून त्यांच्या अंगातील रग, शक्तीचा उपयोग ते गुन्हेगारी, खंडणीची प्रकरणे याकामी करून घेतात. अशी ही समाजाच्या मुख्य प्रवाहापासून बाहेर फेकलेली मुले पोलीस रेकॉर्डवरती येतात आणि मग चांगली नोकरी, व्यवसाय यापासून कायम वंचित राहतात.
एका तुरुंग अधीक्षकाशी बोलताना, जाता-जाता अगदी सहज त्यांनी उल्लेख केला की, आमच्या कारागृहात असणारे अनेक गुन्हेगार पूर्वी बालगृहामध्ये होते. त्यांनी पूर्वी कोणताही गुन्हा केलेला नव्हता, परंतु बालगृहातून बाहेर पडल्यानंतर ते खंडणी, सुपारी देऊन खून, मादक द्रव्याची तस्करी, पत्नीची छळवणूक अशा विविध कारणांनी शिक्षा भोगत होते. अर्थात, काही ठिकाणी या तरुणांची चूक असली तरी अनैतिक धंदे करणाऱ्यांनी या मुलांचा सोयीस्कर उपयोग करून त्यांना सुपारी किलर केले गेले होते.
अनेकदा बालगृहामध्ये प्रेम, आस्था, राग-लोभ यापासून वंचित राहिल्याने संस्थेतून बाहेर पडल्यानंतर कसे वागायचे हेच त्यांना लक्षात येत नाही. कोणी थोडे प्रेम दाखवले तर ते त्यांच्यासाठी आपला जीवदेखील धोक्यात घालायला ते तयार होतात. त्याचाच गैरफायदा समाजातले निष्ठुर राजकारणी वा तथाकथित गुंड-दादालोक घेतात. तसेच पिता, भाऊ, दीर, पती या भूमिका कशा असतात, त्या भूमिकांची कर्तव्ये व हक्क काय आहेत? याचा अनुभवच नसल्याने बऱ्याच वेळेला पत्नीबद्दल संशय, गैरसमज, बाहेरख्यालीपणा यांनाही ते बळी पडतात.
त्यातलाच एक गणू. एड्स जनजागृती प्रबोधन व एड्सग्रस्तांच्या पुनर्वसनाचे काम करीत असताना, एके दिवशी गणू घाबरत- घाबरतच माझ्याकडे आला. गणूची आई बालकल्याण संकुलाच्या दारातच त्याला व बहिणीला, तो चार वर्षांचा असताना सोडून गेली होती. ती विधवा असल्याने तिला पुनर्विवाह करायचा होता. पण होणाऱ्या नवऱ्याला मुलांची अडचण नको होती. गणू व तिची बहीण बालगृहातच वाढली. १८ वर्षांनंतर गणूची बहीण नियमाप्रमाणे संस्थेतून बाहेर पडली. त्यानंतर दोन वर्षांनी गणू बाहेर पडला. बहिणीचा शोध घेणाऱ्या त्याने खूप प्रयत्न केला. पण तो निष्फळ ठरला. बहिणीला ओळखणाऱ्या एका बाईने ती मुंबईत डान्स बारमध्ये काम करीत असल्याचे सांगितल्याने गणूने मुंबई गाठली. रात्री मुंबईच्या सगळ्या डान्स बारच्या बाहेर तो बहिणीची वाट पाहत बसायचा आणि दिवसा रेल्वे स्टेशनवर हमाली करून पोट भरायचा. नातेवाईकही नसल्याने अखेर निराश होऊन तो पुन्हा कोल्हापूरला आला. कष्टाळू असल्याने छोटी-मोठी कामे करून, दुसऱ्यांची रिक्षा चालवून आपले पोट भरू लागला. पण लग्नासाठी त्याला कुणी मुलगी द्यायला तयार होईना. मुलगी बघायला गेले की तिचे आई-वडील, त्याचे नातेवाईक, गाव, शेती, मालमत्ता याची चौकशी करायचे. ‘मी अनाथ आहे. पण स्वत: कमावतो. मला हुंडा, पैसा-अडका काही नको, तुमच्या मुलीला मी सुखात ठेवीन’ असे कितीही कळकळीने सांगितले तरी कोणीही त्याला मुलगी द्यायला तयार नव्हते. सरतेशेवटी नैराश्यग्रस्त गणूची पावले लैंगिक गरजांसाठी वेश्यावस्तीकडे वळली. शेवटी-शेवटी तर तो कुंटणखान्याच्या मालकिणीचा एजंट होऊन वेश्यांना गिऱ्हाईक पुरवण्याचे काम करू लागला. नंतर अचानक तो वारंवार आजारी पडू लागला. त्याचे रक्त तपासले तेव्हा कळले की तो तो एच.आय.व्ही.चा शिकार झाला होता. औषधोपचारामुळे पाच-सहा महिन्यांमध्ये गणूच्या तब्येतीत बरीच सुधारणा झाली. त्याला आपली उपजीविका चालवण्याइतकी मजुरी मिळू लागली. माझ्याशी बोलताना कायमच नशिबाला दोष देत राहिला. देवाने आम्हाला अनाथ का केले? माझी बहीण जिवंत आहे की नाही, हेही मला समजत नाही. नावाला जरी आई-वडील दिले असते तरी लग्न करून सुखी झालो असतो. आता एकटा जीव सदाशिव. मृत्यूची वाट बघत दिवस ढकलायचे.. असे बरेच गणू या समाजात वावरत आहेत. कारण बऱ्याच मुलांच्या वाटय़ाला अशा प्रकारेच असुरक्षित, घरपण नसणारे जीवन वाटय़ास आले आहे.
मात्र काहींनी आपले आयुष्य खूप चांगल्या प्रकारे मार्गी लावले त्यांचे अनुभव आदर्शवत आहेतच. कोल्हापूरच्या बालकल्याण संकुलामध्ये उपअधीक्षक पदावर काम करून निवृत्त झालेल्या व्ही. बी. शेटे यांचे उदाहरण बोलके आहे. वयाच्या चौथ्या वर्षी ते बालकल्याण संकुलात आले. तेथेच वाढले, शिकले. १८ वर्षांनंतर कष्टाने बी.ए.पर्यंत शिक्षण घेऊन बालकल्याण संकुलातच नोकरीला लागले व तेथूनच निवृत्त झाले. संस्थेत वाढलेली मुले जेव्हा संस्थेतच काम करतात तेव्हा त्या मुलाच्या गरजा, त्यांच्या समस्या ते लवकर समजून घेऊ शकतात व तळमळीने काम करू शकतात. म्हणूनच शेटे यांनी आपल्या एका मुलाचे लग्न बालगृहातीलच एका अनाथ मुलीबरोबर अत्यंत थाटामाटात करून दिले. मुलाच्या संसारवेलीवर आता एक फूलही उमलले आहे. पत्नी, सून-मुलगा, नातू असा भरगच्च सुखी संसार बघून समाधान वाटते. आजही ते अनाथ मुलांच्या अडचणीत त्यांच्यामागे उभे राहतात.
अशीच कथा डॉ. सुनीलकुमार लवटे यांची. लहानपणीच बालगृहात दाखल झालेल्या लवटेसरांनी हिंदी विषयात पीएच.डी. करून एका सुप्रसिद्ध महाविद्यालयामध्ये प्राचार्यपदी अत्यंत यशस्वीपणे काम करून आता निवृत्तीनंतर पत्नी, मुले, सुना, नातवंडे यांच्यासह सुखाने जीवन व्यतीत करण्याचा आदर्श इतरांसमोर ठेवला आहे. माझा विद्यार्थी विजय सराटे. अनाथ असलेला विजय देवरुखच्या मारुती मंदिरात लहानाचा मोठा झाला. बी.ए. झाल्यानंतर एम.एस.डब्ल्यू.च्या शिक्षणासाठी कोल्हापूरला ‘सायबर’ या संस्थेत दाखल झाला. त्या वेळेला दिवंगत परदेशीसर, सुनीलकुमार लवटे, शेटेसर यांनी त्याला मदत करून त्याची राहण्याची, जेवणाची सोय करून दिली. परंतु, त्याचे राहण्याचे ठिकाण व कॉलेज जवळजवळ १० किलोमीटरवर होते. त्याच्याकडे कोणतेही वाहन तर नव्हतेच पण दररोज बसने येण्या-जाण्याइतके पैसेही गाठी नव्हते. अशा स्थितीत तो माझ्याकडे आला. तेव्हा आवळे नावाच्या गृहस्थांशी बोलले. त्यांनी लगेच आपल्या मृत तरुण मुलाच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ विजयला सायकल घेऊन दिली. सायकल प्रदान सोहळा कोल्हापूरच्या कमर्शिअल बँकेत श्यामराव शिंदे यांच्या हस्ते झाला. त्या वेळी विजयने केलेल्या भाषणामुळे अनाथांच्या समस्या ऐकून सर्वाचे डोळे पाणावलेच व अनेक जण खडबडून जागेही झाले. विजय, मूळचाच कष्टाळू, सौजन्यशील व अभ्यासू. आपल्या स्वभावाने त्याने कॉलेजमध्ये प्राध्यापकांची मनेही जिंकली. चांगल्या मार्काने तो एम.एस.डब्ल्यू. झाल्यानंतर दोन-तीन ठिकाणी नोकरी करून सध्या मुंबईत विरारच्या संस्थेत (बालगृह व महिलाश्रम) येथे अधिवक्ता म्हणून काम करीत असून, आजूबाजूला असणाऱ्या व स्वयंसेवी संस्थांनी चालवलेल्या बालगृह महिलाश्रम यांचा तो सल्लागार आहे. विजयने बालगृहात वाढलेल्या एका मुलीबरोबर विवाह केला असून, सध्या तो सुखी संसार करतो आहे.
अशीच कथा संभाजी व केरबा यांची. बालगृहातून बाहेर पडल्यावर या दोघा भावांना कोल्हापूरच्या शाहू कॉलेजच्या डॉ. दाभोले यांनी माझ्या आईकडे पाठविले. संभाजीला माझ्या आईने आपला मुलगाच म्हणून वाढविले. माझ्या आईजवळ राहत असताना त्याने आय.टी.आय.चा रेफ्रिजरेशनचा दोन वर्षांचा डिप्लोमा केला व आता एका मोठय़ा दूध संस्थेमध्ये तो नोकरी करीत असून, सुखा-समाधानाने राहतो आहे.
अशी ही मुले अनाथ म्हणून वाढली खरी, पण ज्यांना आधार मिळाला त्यांनी आपले आयुष्य सावरले व आपल्याबरोबर इतर मुलांचेही सावरले. आजच्या स्वातंत्र्य दिनी आपणही शपथ घेऊ या अनाथ मुलांना निदान त्यांच्या अनाथपणाची जाणीव करून देणार नाही. समाजात समावून घेऊ. तरच आपला समाज, आपला देश सशक्त बनेल.
(या लेखातील मुलामुलींची नावे व गावांची नावे बदलली आहेत.)
साधना झाडबुके – sadhana.zadbuke@gmail.com

आणखी वाचा

वर्धा : कर्तव्यात कसुर; मुख्याध्यापक निलंबित; शालेय पोषण आहार विषबाधा प्रकरण

सूर्यप्रकाश भरपूर प्रमाणात असूनही भारतीयांमध्ये ‘Vitamin D’ची कमतरता…

येरवड्यातील खुल्या कारागृहातून जन्मठेपेची शिक्षा सुनावलेला कैदी पसार

शिक्षकांसाठी मोठी बातमी! वेतनात २० टक्के वाढ होणार?

यवतमाळ: संतापजनक! तीन वर्षीय चिमुकलीवर लैंगिक अत्याचार

पुरे झाली शोभा…

सातारा : अल्पवयीन मुलींच्या प्रसूतीमुळे बालविवाह उघड, विवाहित अल्पवयीन मुलींच्या पतींवर गुन्हे दाखल

२९ गावांचा वसई विरार महापालिकेत समावेश, ३१ हजार हरकतींवर जिल्हाधिकारी कार्यालयात सुनावणी