घडवणं स्वत:ला!

मुलं स्वत:च शिकतात. ती जेव्हा शिकणं शिकतात तेव्हा त्यात सहजता असते, साधेपणा, सोपेपणा, मनस्वीपणा, आनंद, जे शिकायचंय त्यासाठीचे मार्ग मुलंच शोधतात. ही सगळी वाट आनंदाची वाटते! कारण यात कष्ट पडले, प्रयत्न करावा लागला, तरी ‘हे मला शिकायचंय’ या भावनेपोटी मुलं हे करतात. मुलं स्वत:च घडवतील स्वत:ला!
आपल्याबरोबर मुलंही स्वतंत्र व्यक्ती आहेत हे लक्षात ठेवायला हवं. आपली मतं, मांडावीत मात्र त्याबाबत सक्ती नसावी. मग ताण येत नाहीत. मुलं अनुभवातून, विचारातून, तर्कातून शिकतात. आपण शिकवल्यावरच मुलं शिकतात का? तेवढंच शिकतात का? हे काय प्रश्न झाले! कारण उत्तर आहे, मुलं स्वत:च शिकतात. मुलं जेव्हा शिकणं शिकतात तेव्हा त्यात सहजता असते, साधेपणा, सोपेपणा मनस्वीपणा, आनंद, जे शिकायचंय त्यासाठीचे मार्ग मुलंच शोधतात. ही सगळी वाट आनंदाची वाटते! कारण यात त्रास झाला, कष्ट पडले, प्रयत्न करावा लागला, धडपड करावी लागली तरी ‘हे मला शिकायचंय’ या भावनेपोटी मुलं हे करतात.
 फक्त आपण संधी उपलब्ध करून द्यायच्या असतात. हे जेव्हा घडत नसतं तेव्हा मग ज्या गोष्टी घडतात त्या कृत्रिम, सक्तीच्या, बंधनकारक वाटू लागतात. मुलांना अनुभव द्यावा लागत नाही. मुलं आपापल्या अनुभवांची क्षेत्र निवडतात. त्यातून शिकत जातात. आपण आपली मतं, विचार त्यांच्यावर लादायला लागतो. याचा अर्थ असा नाही की मतं, विचार मांडायचेच नाहीत. आपणही व्यक्ती आहोत, मुलंही स्वतंत्र व्यक्ती आहेत. आपली मतं, आपले विचार आपल्या व्यक्तिमत्त्वाची अंगे आहेत. यात सक्ती नसावी एवढंच. मग ताणतणाव येत नाही. घर, परिसर, समाज इथे जशी मुलं शिकत असतात तशी शिकण्याची संधी शिक्षणरचनेनं देणं अपेक्षित आहे. यासाठी ‘प्रयोग’ महत्त्वाचा.
 मुलं लहान असतानाच जर अशा संधी मुलांना मिळत गेल्या तर त्याच्या जडणघडणीत वेगळेपणा येतो. मला वाटतं, यापासून मुलांना आपण रोखतोय का? गुंतागुंतीच्या जगण्यातून हरवून चाललेल्या गोष्टी आपण कशा शोधूया? आपल्याला अनेक गोष्टी जाणवतायत पण सुरुवात कुठून, कशी करायची? मग अशा अनेक गोष्टी जाणवल्या की आपण त्या सहज करू, कुणीही करेल. याला आपण प्रयोग म्हणूया.
त्यादिवशी मला सारखं वाटत होतं आपण बोललं पाहिजे, समजून घेतलं पाहिजे. कुणाला? अर्थातच आपल्या मुलांना. बरेच दिवस मनात होतं. म्हणून तिशी ओलांडलेल्या माझ्या मुलाला मी विचारलं, ‘तुला तुझ्या लहानपणाबद्दल काय वाटतं? लहानपण म्हटलं की तुला काय काय आठवतं?’ बराच वेळ तो गप्प होता. मधेच मीही थोडा विषय बदलून त्याच्याशी बोलू लागले. पण त्यालाही माहीत होतं, पुन्हा आपली आई आपल्याला हा प्रश्न विचारणारच ‘म्हणजे मला सांगना रे की आम्ही आईबाबा तुला कसे आठवतो? समजतंय ना तुला! म्हणजे..खरं सांगायचं तर आम्हाला आमच्या कामामुळे तुझ्यासाठी वेळ नाही देता आला. जसं इतर आया वेळ देतात तसा वेळ नाही देता आला..’
‘थांब थांब आई. हे बघ तुझ्या डोक्यात काही तरी वेगळा गोंधळ चाललाय. आता मी बोलतो. मला असं काहीच वाटत नाही की तुम्ही आमच्यासाठी वेळ दिला नाहीत वगैरे!’
 ‘अरे, पण मुलं म्हणतात ना!’
 ‘ऐक माझं सांगतो. हे बघ गंमत अशी आहे की वेळ दिला तरी तो तुमच्या मते असतो. कारण तेव्हा तो तुमच्याकडे असतो. त्यावेळी तो मुलांना हवा असतो का! तुमचं समाधान होतं, आपण मुलांसाठी वेळ दिला. एखादी गोष्ट हवी असते तेव्हा देणं-मिळणं खूप महत्त्वाचं असतं. पण दुसरी बाजू अशी आहे की मुलं सतत शोध घेत असतात. ती विचार करतात. पाहतात. ऐकतात. शोध घेत असतात. पर्याय शोधतात. कधी चांगला. कधी वाईट. हेही मुलांवरच अवलंबून असतं. समजा तुम्ही आमच्यासाठी वेळ दिला नाही, असं तुला वाटतं ना तरी आम्हाला असं कधीच वाटलं नाही.’
 ‘असं कसं?’
 ‘असं घडलं. अगं, हे शोध घेणं प्रत्येकाचं वेगवेगळं असतं. आमच्या दृष्टीनं आम्ही पटकन स्वावलंबी झालो. सेल्फ डिपेंडंट. बरेच वेळा मुलांच्या मनात नसताना आईबाबा त्यांच्यात लुडबूड करतात. मुलांना ते आवडत नाही. कारण त्यांचा त्यांच्या परीने शोध सुरू असतो. मुलं अनुभव घेतात. त्यातून शोधतात. शिकतात. पुढे जातात.’
असं कधीच बरेच वर्षांत बोलणं झालं नव्हते. अगदी मनातलं. या त्याच्या बोलण्यानं मला स्वत:बद्दल जी अपराधीपणाची भावना होती ती काहीशी कमी झाली आणि त्याच्या विचारपद्धतीचे कौतुकही वाटलं. मला असं वाटतं, हे प्रत्येकानं शोधावं. समजून घ्यावं. आपल्या मुलांबद्दल माहीत नसलेल्या, समजून न घेता आलेल्या अनेक प्रवृत्ती आपल्या लक्षात येतील. मी मुलाबद्दल करून घेतलेलं मत आणि त्यानं घेतलेला अनुभव, केलेला विचार यात जमीन आकाशाचं अंतर होतं. माझं मत मला अस्वस्थ करणारं, निराश करणारं होतं. त्यानं केलेला विचार त्याला उमेद देणारा होता.
  मला काय करायला हवं, मी विचार कसा करायला हवा, याचं भान मला मुलांतून घेतलेल्या अनुभवातून मिळालं. या अनुभवानं मला समृद्ध केलं. मुलं म्हणताना, मला माझी मुलं नि एकूण माझ्या अवतीभवती मुलंच अभिप्रेत आहेत. त्यांनी मला लहानपण दिलं. आज वाटतं, जे घडलं ते वेगळे वेगळे प्रयोग होते. या प्रयोगांनी मला शिकण्यातली मजा मिळाली. आनंदानं जगायला शिकवलं.
मला वाटतं पाहिलेले, ऐकलेले, केलेले प्रयोग मांडावे. नक्कीच त्यात बदल होईल किंवा ते क्वचित साजेसे ठरणारही नाहीत. लहान मुलांपासून अगदी मोठय़ा मुलांपर्यंत याची व्याप्ती वाढावी, अशी अपेक्षा आहे. घरात, परिसरात, शाळेत, इतरत्र कुठंही त्याची मांडणी होईल. कोणत्याही वयासाठी.
हे मी अशासाठी म्हणतेय की जसा तिशी ओलांडलेल्या मुलानं मला वेगळी जाणीव दिली तशी नुकत्या वर्षभरातल्या नातवाबाबतीत घडलेल्या अनुभवानंही मला वेगळं भान दिलं. शिकवण्याचं. जेव्हा तो ६/७ महिन्यांचा झाला तसं मी त्याला काही काही शिकवू लागले. बरेच वेळा हे झालं. मग कुणी आलं की मी त्याला ते शिकलेलं करून दाखवायला सांगू लागले. कधी तो राजी असायचा कधी नाराज. एक दिवस सून म्हणाली, ‘‘तुम्ही रागवू नका, पण मला तुम्हाला एक सुचवावंसं वाटतं. त्याला मधेच तुम्हाला वेळ मिळेल तेव्हा असं शिकवू नका. त्याचं त्याचं त्याच्या मनानं सहज शिकणं सुरू असतं ते मग मोडतं. रागवू नका. कदाचित तुम्ही सांगताना त्याची लिंक  बिघडते’’ क्षणभर मला अस्वस्थ वाटलं. सहन झालं नाही. ती म्हणाली, ‘‘मलाही हे अवघड जातंय, पण बघा तुम्ही! सोपं आहे. याचा अर्थ दुर्लक्ष करा असं नाही. जिथं गरज लागेल तिथे आहोतच आपण. ही संधी आहेच. हो ना?’’
खरंच होतं. हाही माझ्यासारखीला प्रयोगच होता. माझ्यासाठी असेच काही कधी शाळेत, कधी घरात, कधी अवतीभवती जगण्याच्या आनंदाच्या वाटा शोधायच्या ठरवल्या आहेत. पाहूया करून काही.    

आणखी वाचा

मानव-वन्यजीव संघर्ष : चंद्रपूर जिल्ह्यात ३७ वन्यप्राण्यांचा तर २९ नागरिकांचा मृत्यू

‘मायक्रो-रिटायरमेंट’ म्हणजे काय? तरुणांमध्ये का वाढतोय हा ट्रेंड?

अक्षराच्या प्रेग्नन्सीबद्दल अधिपती अनभिज्ञ! भुवनेश्वरी खेळणार मोठा डाव…; ‘तुला शिकवीन चांगलाच धडा’ मालिकेत पुढे काय घडणार?

चतुरा: घरीच करा न्यू ईयर पार्टीची धम्माल

हिवाळ्यात हा चटकदार पदार्थ खायलाच हवा, जेवण होईल चवदार; मुळ्याचे रायते कसे करायचे जाणून घ्या

शिक्षणासाठी पुण्यात आलेल्या अनेक विद्यार्थ्यांची आबाळ, आरोग्य सर्वेक्षणातून काय झाले उघड?

“रिल पुन्हा बनवता येईल लेकरु गेलं तर?” मुलाला धावत्या कारच्या बोनेटवर बसवून रील शूट; VIDEO पाहताना श्वास रोखून धराल

तारक मेहता का उल्टा चष्मा फेम शैलेश लोढा म्हणाले, आयुष्य म्हणजे…