सामाजिक बहिष्काराचे शस्त्र वापरून वाळीत टाकण्याच्या घटना आजही अनेकदा घडताना दिसतात. यामध्ये बऱ्याचदा स्त्रियांना लक्ष्य करून त्यांना त्रास दिला जातो. शोभा आणि अनसूया यांच्या बाबतीतही हेच घडलं. त्यांच्या एका कृतीमुळे गावातील भटक्या समाजातील कुटुंबांवर गावाने बहिष्कार टाकला. संपूर्ण वस्तीला पाणी देण्यापासून वंचित ठेवलं. आजही माणसामाणसांत त्यांच्या जाती-धर्मावरून फरक केला जातो, हे वास्तव बदलण्यासाठी कायद्याची कठोर अंमलबजावणी महत्त्वाची ठरणार आहे.
सहा वर्षांपूर्वीची, एप्रिल महिना म्हणजे भर उन्हाळ्यातील ही घटना. तीन वाजण्याच्या सुमारास माध्यम प्रतिनिधींचा फोन आला. ‘‘एका गावात भटक्या समाजाच्या संपूर्ण वस्तीवर गावाने बहिष्कार टाकला आहे. त्यांना गावातील दुकानातून किराणा सामान देणं, गिरणीतून दळण दळून देणं बंद तर केलंच, परंतु गेल्या पाच दिवसांपासून पिण्याचं पाणीही बंद केलं आहे.’’
बातमी ऐकल्यावर धक्काच बसला. त्या गावाच्या परिसरातील काही कार्यकर्ते व ओळखीच्या लोकांशी संपर्क साधून तातडीनं वस्तीवरील दोघांचे दूरध्वनी क्रमांक मिळवले. पीडितांना फोन करून वस्तुस्थिती जाणून घेतली. भटक्या कुटुंबातील शोभा आणि अनसूया या दोघी जणी म्हशींसाठी गवत आणायला गेल्या होत्या. त्यांनी गावातीलच सोपान दिघे यांच्या शेतीच्या बांधावरील गवत कापण्यास सुरुवात केली. दिघेंनी ते पाहिलं आणि त्यांनी त्या दोघींचा अतिशय वाईट शब्दांत पाणउतारा केला, शिवीगाळ केली. दिघे यांच्या शिवीगाळीचा राग आल्यामुळे शोभाने त्यांना जाब विचारला, ‘‘तू शेत उरावर घेऊन जाणार आहेस काय?’’ त्या शब्दांनी शेतमालकाचा अहंकार दुखावला गेला. त्यांनी शोभाला बेदम मारहाण केली. अनसूयालाही धक्काबुक्की केली. या मारहाणीत शोभाच्या गळ्यातलं मंगळसूत्र तुटलं, साडी फाटली. ‘‘बाईची जात, अन् तीही भटक्या पोटभरू समाजातली. माझ्याशी तोंड वर करून बोलली. अन् मला जाब इचारती?’’ या विचारानं अस्वस्थ झालेल्या शेतमालकानं गावातील प्रमुखांना ही घटना सांगितली.
शोभा आणि अनसूयाला झालेली शिवीगाळ व मारहाणीचा जाब विचारण्यासाठी शोभाचा नवरा अन्य काही जण गावातील तंटामुक्ती अध्यक्षांकडे गेले. त्याच वेळी गावातील काही लोकांनी त्यांच्यावर हल्ला केला. त्यामुळे वातावरण खूपच तापलं. परंतु तंटामुक्ती अध्यक्षांनी भटक्या समाजातील लोकांना सांगितलं, ‘‘पोलिसांत जाऊ नका, आपण प्रकरण आपसांत मिटवू.’’ सर्व स्त्री-पुरुष घरी गेले. दुसऱ्या दिवशी या समाजाच्या वस्तीतील नळाला पाणी आलंच नाही. चौकशी केली असता सांगण्यात आलं, ‘‘तुम्हाला पाणी मिळणार नाही!’’ या लोकांची वस्ती गावापासून दूर आहे. भटक्या लोकांच्या वस्तीसाठी असलेल्या नळाची जोडणी मुख्य पाईप तोडून गावकऱ्यांनी बंद केली होती. याची काहीही कल्पना नसलेल्या सखूआजी दळण दळायला गिरणीत गेल्या. तर गिरणीवाल्याने त्यांचं दळण दळण्यास नकार दिला. गावात किराणा माल देणंही दुकानदारानं बंद केलं. असे सलग पाच दिवस गेले. पिण्याच्या पाण्यासाठी स्त्रिया दाहीदिशा फिरत होत्या. शेतातील अन्य विहिरींवरही त्यांना पाणी भरू दिलं जात नव्हतं. दुसऱ्या गावाच्या हद्दीत सुमारे दीड कि.मी.अंतरावरून एका बोअरवेलचं पिण्यायोग्य नसलेलं पाणी त्या स्त्रिया आणत होत्या. तेच पाणी पिण्यासाठी वापरलं जात होतं. त्यामुळे वस्तीतली लहान मुलं घसादुखीमुळे आजारी पडली. ही कोंडी फोडायची कशी?, हा त्यांच्यासमोर मोठा प्रश्न होता. मोठं प्रश्नचिन्ह घेऊन त्यांच्यातले काही जण तालुक्याच्या गावी गेले. ओळखीच्या काही लोकांसमोर त्यांनी आपली समस्या मांडली. तेव्हा एका सद्गृहस्थानं त्यांना एका माध्यम प्रतिनिधींचा नंबर दिला. त्यांनी माध्यम प्रतिनिधींशी संपर्क साधला आणि त्या प्रतिनिधीने तातडीनं मला ही घटना कळविली.
या घटनेबाबत समजताच पीडितांच्या गावचे सरपंच, ग्रामसेवक, उपसरपंच यांचे दूरध्वनी क्रमांक मिळवून त्यांच्याशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न केला. परंतु त्यांच्यापैकी कोणीही दूरध्वनी उचलत नव्हतं. त्यानंतर संबंधित पोलीस ठाण्याच्या पोलीस निरीक्षकांशी संपर्क साधून त्यांना ही घटना सांगितली व तक्रार दाखल करण्याची मागणी केली. त्यांनी ‘‘पीडितांना माझ्याकडे पाठवा, मी कारवाई करतो,’’ असं सांगितलं. पोलीस निरीक्षकांनी गावकऱ्यांना निरोप पाठवून त्यांना पोलीस ठाण्यात बोलावलं. परंतु गावकरी पोलीस ठाण्यात गेलेच नाहीत. मी सतत पीडित व पोलीस निरीक्षकांच्या संपर्कात होते. पाठपुरावा सुरू होता. अखेर रात्री १२ वाजण्याच्या दरम्यान गुन्हा दाखल झाला. गुन्हा दाखल होऊनही पीडित कुटुंबीयांना पाणी मात्र मिळालेच नाही.
दुसऱ्या दिवशी माझ्या पुतण्याचं लग्न होतं. ‘लग्न की भटक्या कुटुंबांचा प्रश्न?’ अशी माझी द्विधा मन:स्थिती झाली. पण लग्नापेक्षा पीडित कुटुंबाच्या प्रश्नाचं गांभीर्य फार मोठं होतं. मी आणि माझे पती ही घटना घडलेल्या गावी गेलो. सकाळी प्रवासात पोलीस निरीक्षक, ग्रामसेवक, सरपंच, तहसीलदार, प्रांताधिकारी या सर्वांना दूरध्वनी केले. त्यांच्यापैकी पोलीस निरीक्षक, ग्रामसेवकांशी संपर्क झाला. ग्रामसेवक संभ्रमावस्थेत आहेत असं वाटलं. संपूर्ण प्रवासात शासकीय यंत्रणेशी संपर्क साधत होते, मात्र प्रतिसाद मिळत नव्हता. सकाळी ९.३०च्या दरम्यान मी पीडितांच्या वस्तीवर पोहोचले. माध्यम प्रतिनिधीही तिथे येऊन थांबले होते. कुणीही शासकीय अधिकारी मात्र वस्तीवर फिरकले नव्हते.
पीडितांचा आजचा पाण्याविना सहावा दिवस होता. सर्व स्त्री-पुरुष झोपड्यांच्या बाहेर येऊन बसले होते. पाण्याची रिकामी भांडी घराबाहेर पालथी घालून ठेवली होती. वस्तीतील तीन आजारी मुलं एका बाजूला झोपली होती. आम्ही वस्तीतल्या स्त्री-पुरुषांशी चर्चा करत असतानाच एक स्त्री चक्कर येऊन खाली पडली. तिला ताबडतोब दवाखान्यात पाठवण्याची व्यवस्था केली. पुन्हा बी.डी.ओ.ना (विकास खंड अधिकारी) यांच्याशी संपर्क साधला. यावेळी त्यांनी फोन उचलला. त्यांना विचारलं, ‘‘तुम्ही कुठे आहात? या वस्तीवरच्या लोकांना गेले सहा दिवस पाणी नाही.’’ त्यावर ते म्हणाले, ‘‘मी बाहेर आहे, परंतु मी माझ्या विस्तार अधिकाऱ्यांना वस्तीवर पाठवलं आहे.’’ या उत्तराची मला अतिशय चीड आली. मी फोनवरच त्यांना बरंच काही बोलले, त्यावर ते म्हणाले, ‘‘तुम्ही सांगत आहात तशी वस्तुस्थिती नाही, वस्तीचे पाणी बंद नाही.’’ त्यावर मी त्यांना म्हणाले की, ‘‘मी या क्षणी वस्तीवर आहे. तुमचा विस्तार अधिकारी तिकडे गावात, गावकऱ्यांसोबत कार्यालयात बसला आहे,’’ असं म्हटल्यावर ते अधिकारी चपापले आणि त्यांनी जिल्हाधिकाऱ्यांशी संपर्क साधून त्यांना परिस्थितीचं गांभीर्य लक्षात आणून दिलं. त्यानंतर मात्र संपूर्ण शासकीय यंत्रणा कामाला लागली. बी.डी.ओ., पोलीस निरीक्षक, ग्रामसेवक, तहसीलदार हे सर्वच ग्रामपंचायत कार्यालयात आले. (भटक्या समाजाच्या वस्तीवर मात्र फिरकले नाहीत.) मी माझ्या सहकाऱ्यांसह ग्रामपंचायत कार्यालयात आले. त्यावेळी वस्तीवरील सर्व स्त्री-पुरुष हात जोडून विनवत होते, ‘‘ताई, आम्हाला पाणी मिळवून द्या. आम्हाला दुसरा कुणाचा आधार नाही.’’
ग्रामपंचायत कार्यालयात सरपंच, उपसरपंच, सर्व शासकीय यंत्रणा व गावकरी जमले होते. गावकरी खूप आक्रमकतेनं बोलत होते. ‘‘हे आमच्या गावात आम्हाला नको, त्यांना इथून काढा…’’ ग्रामपंचायत कार्यालयात येताना मी पीडित स्त्रियांनाही माझ्या सोबत आणलं होतं. गावातील अनेक जण त्या स्त्रियांकडे अतिशय तिरस्काराने पाहात होते. ‘यांची ही हिंमत…?’ ही भावना त्या नजरेत होती. गावकरी व पीडित यांच्याशी शासकीय अधिकारी आणि मी चर्चा करत होते. गावकरी त्यांचा हेका सोडत नव्हते. ‘‘आमच्या गावात यांचं काय काम? त्या बाया लई उर्मट, आम्हाशी वर तोंड करून बोलतात.’’ असे काही लोक सांगत होते.
त्यावर आता वेगळ्या पद्धतीने समजूत घालण्याची गरज आहे हे लक्षात आलं आणि मी गावकऱ्यांना कायदा समजावून सांगायला सुरुवात केली. कायदाभंगामुळे संपूर्ण गावाला भोगाव्या लागू शकणाऱ्या परिणामाबद्दल व त्यांची भविष्यातील कृती यावर बोलले. मुख्य म्हणजे याबरोबरीने मी संत परंपरा, भारतीय संस्कृती यावरही बराच वेळ बोलत होते. माझ्या बोलण्याला पोलीस निरीक्षक, तहसीलदार दुजोरा देत होते. पण तरीही गावकरी ऐकत नाहीत असे पाहून पोलीस निरीक्षक अधूनमधून ‘गुन्हा-अटक-कायदा’ यावर भाष्य करत होते. शेवटी सलग एक तासाच्या चर्चेनंतर तोडगा निघाला. पीडितांना व एकूणच या भटक्या समाजाला गावाने माणुसकीची वागणूक द्यावी. गावकऱ्यांविरोधात दाखल केलेला गुन्हा मागे घ्यावा. पीडितांचा पाणीपुरवठा त्वरित सुरू करावा, हे गावकऱ्यांनी मान्य केलं. आमच्या समोरच पाणीपुरवठा पूर्ववत करण्यात आला.
स्त्रियांना मारहाण, साडी फाडणे, हे मुद्दे तसेच राहिले. या मुद्द्यांवर सर्वच गप्प होते. शेवटी त्या मुद्द्याला हात घातला. मारहाण करणारा मग्रुरीने बोलत होता. उपस्थित अधिकारी गप्प होते. शेवटी संस्कृती, गावगाडा, कायदा, यावर मी बोलले. ‘‘तडजोड करून सामाजिक बहिष्काराचा गुन्हा मागे घेतला जाईल. परंतु विनयभंगाचा गुन्हा मात्र तसाच राहील.’’ हे मारहाण करणाऱ्या दिघेंना ठामपणे सांगितलं. शेवटी दिघे त्या स्त्रियांची माफी मागण्यास तयार झाले.
आता प्रश्न गावाचा होता. शासकीय यंत्रणा किंवा माझ्यासारखे लोक सतत पीडितांसोबत थांबू शकणार नव्हते. त्यामुळे गावपातळीवर तडजोड करणं जास्त योग्य व व्यावहारिक वाटलं. तशी लिखित स्वरूपात तडजोड करून त्यावर पीडित, सरपंच, तंटामुक्ती अध्यक्ष व अन्य तीन लोकांच्या सह्या घेण्यात आल्या. ग्रामपंचायत कार्यालयात तडजोड ठरली. भटक्या समाजावरचा बहिष्कार उठला. पीडितेची माफी मागण्यात आली. परंतु सामाजिक बहिष्कारविरोधी कायद्यानुसार, दाखल केलेल्या गुन्ह्यात मात्र न्यायालयाच्या संमतीशिवाय तडजोड करता येणार नव्हती. गावकऱ्यांनी न्यायालयात हजर होऊन, जामीन देऊन व सर्वच कायदेशीर बाबींची पूर्तता केल्यानंतरच तडजोडीची प्रक्रिया पूर्ण झाली.
यामध्ये मोठा काळ गेला. दरम्यानच्या काळात पीडित स्त्रिया, त्यांचं कुटुंब व गावकरी यांच्याशी बोलत वातावरण निवळलंय याची मी खात्री करून घेत होते. जेव्हा ग्रामपंचायत कार्यालयात चर्चा सुरू होती तेव्हा मध्येच बाहेर जाऊन मी एका तरुणाशी बोलले. तो म्हणाला, ‘‘नेहमी ग्रामसभेत दहा-बारा लोकांपेक्षा जास्त लोक येत नाहीत. आज पूर्ण गाव या भटक्या समाजाविरुद्ध एकवटला होता. बैठकीच्या सुरुवातीला गावकरी म्हणत होते, ‘या भटक्यांना पाणी द्यायचं की नाही हे येणाऱ्या ग्रामसभेत ठरवू.’ परंतु जेव्हा त्यांच्या विरुद्ध गुन्हा दाखल झाला आहे हे समजलं तेव्हा मात्र त्यांची भाषा बदलली.’’
माणसामाणसांतील द्वेष, जाती-पातींची दरी, धर्माच्या नावावर घडणाऱ्या हिंसा संपवण्याचं मोठं आव्हान आपणा सर्वांसमोर आहे. अशा प्रकरणात अनेकदा स्त्रियांना लक्ष्य केलं जातं किंवा स्त्रियांना हानी पोहोचवली जाते. हे वास्तव बदलण्यासाठी कायद्याचा वापर होणं खूप गरजेचं आहे. गावपातळीवरच नव्हे तर सर्वांपर्यंत कायद्यातील तरतुदी पोहोचायला हव्यात आणि कठोरपणे त्याची अंमलबजावणी व्हायला हवी.
(लेखातील व्यक्तींची नावे बदललेली आहेत)
ranjanagawande123@gmail.com
