महाराष्ट्रापुरताच विचार करायचा तर वासुदेव बळवंत फडके, तात्या टोपे, चाफेकर बंधूंच्या पत्नी – दुर्गाबाई दामोदर, यमुनाबाई बाळकृष्ण व सीताबाई वासुदेव अशा ज्ञात व अज्ञात अशा अनेक स्त्रिया आहेत. त्यांना सासरच्या माणसांनी घराबाहेर काढले, माहेरच्यांनी ‘आम्हाला तू मेलीस’ म्हणून घराचे दरवाजे बंद केले. शिक्षण नव्हतेच. जवळ जवळ ९८ टक्के बायका निरक्षर. धुणी-भांडी, स्वयंपाक पाणी अशी कामेही कोणी देत नव्हते. कारण सरकारविरोधी कृत्ये करणाऱ्या पुरुषांच्या बायकांना आधार देणे म्हणजे जळता निखारा पदरात बांधून घेण्यासारखे होते. सरकारची वक्रदृष्टी घरावर पडून घरावरून नांगर फिरवून कोण घेणार? अशाही परिस्थितीत धैर्याने तोंड देऊन क्रांतिकारकांच्या स्त्रियांना नेतृत्व देणारी एक तेजस्वी शलाका म्हणजे सरस्वतीबाई ऊर्फ येसूवहिनी सावरकर.
येसूवहिनी याच नावाने प्रसिद्ध असलेल्या या स्त्रीचा जन्म १८८५ च्या सुमारास त्र्यंबकेश्वर क्षेत्रातील फडके कुटुंबात झाला. १८९६ मध्ये तिचे लग्न भगूर गावच्या वतनदार कुटुंबातील बाबाराव ऊर्फ गणेश दामोदर सावरकर या मुलाशी झाले. निरक्षर येसूला या घरात आवर्जून लिहिणे-वाचणे- शिकवले गेले. कुटुंब समृद्ध व समाधानी. बाबाराव शिक्षणासाठी नाशिकला राहात होते. योगाभ्यास करता करता त्यांचे मन संन्यासधर्माकडे वळू लागले. संन्यास घेण्याचा त्यांचा विचार पक्का होत होता. इतक्यात १८९८मध्ये नाशिक जिल्ह्य़ाला प्लेगचा मोठा विळखा पडला. त्यात येसूवहिनींचे सासरे, चुलत सासरे बळी पडले. धाकटे दीर नारायणराव यांना या आजारातून बाबाराव व वहिनी यांनी ओढून बाहेर काढले. सासऱ्यांच्या मृत्यूमुळे वतनदारी संकटात आली. गाव सोडावे लागले. धाकटय़ा दोन दिरांचे शिक्षण नाशिकला राहून करायचे ठरले. वतनदारीची समृद्धी गेली. गरिबीने मैत्री केली. त्यावेळच्या ‘अभिनव भारत’ नावाच्या क्रांतिकारकांच्या संघटनेचा एक भाग म्हणून सन १९०० मध्ये ‘मित्रमेळा’ हे लघुरूप आकारात येत होते. १९०६ ते १९०९ या काळात येसू वहिनींचे पती बाबाराव यांनी ९ पुस्तिका प्रकाशित केल्या. या प्रकाशनासाठी व घर चालविण्यासाठी येसूवहिनीने आपला एकेक दागिना विकला. ‘अभिनव भारत’ नावाच्या क्रांतिकारी गुप्त संघटनेशी विलायतेला शिकायला गेलेल्या तात्याराव सावरकर यांचा संबंध होता. त्याचाच एक भाग म्हणून नाशिकमध्ये सन १९०० साली ‘मित्रमेळा’ नावाची संस्था स्थापन झाली होती. त्याचे कौशल्यपूर्ण संघटन बाबारावांनी केले. १९०६ ते १९०९ या काळात या संस्थेमार्फत बाबासाहेबांनी ९ पुस्तिका प्रकाशित केल्या. त्यात पुढे ‘स्वातंत्र्यकवी’ म्हणून प्रसिद्धीस आलेल्या कवी गोविंद यांचा कविता संग्रह होता. हे पुस्तक प्रसिद्ध केल्याबद्दल बाबारावांना ‘राजद्रोही’ म्हणून १९४९ मध्ये जन्मठेपेची शिक्षा होऊन अंदमानला कारावासात ठेवले. या प्रसंगाने येसूवहिनींच्या आयुष्यात वणवा पेटला व तो तिला भस्म करूनच विझला.
सुख या शब्दाशी येसूवहिनींची ओळख अखेपर्यंत झालीच नाही. त्यांच्या दोन्ही मुली अल्पायुषी झाल्या. नवऱ्याच्या चळवळीमुळे घरदारही गेले, जप्त्या तर किती तरी वेळा झाल्या. घरातील कर्ती स्त्री म्हणून या जप्त्याला तोंड द्यावे लागले. शेवटची जप्ती आली तेव्हा येसूवहिनी बावीस-तेवीस वर्षांच्या होत्या. पती व दिराच्या कामाची त्यांना उत्तम जाणीव आली होती.
१९०५ साली स्वदेशीच्या आंदोलनातून प्रेरणा घेऊन त्यांनी स्वदेशीचे व्रत घेऊन ते आजन्म पाळले. काचेची बांगडी हे महाराष्ट्रात सौभाग्यचिन्ह मानतात. पण बांगडीची काच परदेशी असे म्हणून त्यांनी काचेची बांगडी घालणे सोडले. त्यांच्या अखेरच्या दुखण्यात हात सुजले होते. हातातल्या बांगडय़ा कापून काढाव्या लागल्या. दोन्ही हातात काळ्या मण्यांची मनगटे बांधली होती. कारण सवाष्णीचा हात रिकामा ठेवणे हे अशुभ होते. याच सुमारास येसूवहिनींनी ‘आत्मनिष्ठ युवती संघ’ या नावाने एक महिला मंडळ सुरू केले. मित्रमेळ्याचे सदस्य एक एक करून राजद्रोहाखाली तुरुंगात गेले. त्यांच्या बायकांना कोणीही वाली नव्हता. त्यांचे नातेवाईक त्यांना दारातही उभे करत नव्हते. येसूवहिनीही त्याला अपवाद नव्हत्या. घरावरच्या जप्तीनंतर मामाकडे आश्रय मागणाऱ्या येसूवहिनींना आजोळचे दार कायमचे बंद झाले. त्यांच्यासारखाच प्रसंग ओढविलेल्या स्त्रियांना आपल्या संघातर्फे त्यांनी धीर दिला. या संघाने स्वदेशीचे व्रत घेतले. काचेची बांगडी व साखर वज्र्य केली. दर शुक्रवारी संघाची सभा भरे. वर्तमानपत्रातील निवडक बातम्या व लेख वाचून दाखवून त्यावर चर्चा होई. त्यामुळे नाशिकमध्ये बहिष्कार, स्वदेशी चळवळी चुलीपर्यंत पोहोचल्या. या संघाचे आणखी एक महत्त्वाचे काम म्हणजे कवी गोविंदांच्या कवितांचे जतन व रक्षण. बाबारावांनी या कवितांच्या पाच पुस्तिका छापल्या होत्या. त्या जप्त झाल्या. पण येसूवहिनींना या कविता मुखोद्गत होत्या. त्यांनी संघातील बायकांना शिकविल्या. येसूवहिनींचा आवाज गोड होता. त्यांच्यामुळे या कविता नष्ट झाल्या नाहीत, ही येसूवहिनी व त्यांच्या संघाची फारच मोठी देणगी स्वतंत्रता देवतेला आहे.
बाबारावांनंतर त्यांचे धाकटे बंधू नारायणरावही पकडले गेले. मोठय़ा प्रयासाने जमविलेले सर्व संसार साहित्य जप्त झाले. याच प्रसंगावर वीर सावरकरांनी त्यांचे सांत्वन करण्यासाठी लिहिलेली ‘सांत्वन’ ही अप्रतिम कविता आहे. त्या कवितेतील ‘तू धैर्याची असशी मूर्ति। माझे वहिनी माझे स्फूर्ती।।’ या दोन ओळी येसूवहिनीबद्दल खूप काही सांगून जातात. आपल्या पती व दिराच्या पावलावर पाऊल टाकून त्यांनी राष्ट्रसेवेचे लोहकंकण हातात घातले. त्यांच्यावरच्या प्रसंगात बाबारावांचे वर्गबंधू रामभाऊ दातार व कवी गोविंद यांनी मात्र परिणामांची तमा न करता होईल ती मदत येसूवहिनींना केली. अभिनव भारत संस्थेच्या मादाम कामा त्यांना दरमहा ३० रुपये पाठवीत. त्यातच येसूवहिनींची गुजराण होई. नारायणराव सहा महिन्यांनी सुटून आल्यावर त्यांना कलकत्त्याला आपला वैद्यकीय अभ्यासक्रम पुरा करायला लागणारे पैसेही यातूनच त्या खर्च करीत.
येसूवहिनींना काळ्या पाण्यावरच्या कैद्याची बायको म्हणून बायकाच नव्हे, तर पुरुषही हिणवीत असत. मंगलकार्यात तर बोलावत नसतच, पण सवाष्ण म्हणूनही जेवायला बोलवत नसत. त्यांच्याच सारखे भोग इतरही स्वातंत्र्यसैनिकांच्या बायकांच्या नशिबी होते. येसूवहिनी अशा बायकांना धीर देत असत. त्या अत्यंत समयसूचक होत्या. मुंबईत बाबारावांना अटक झाल्याचा निरोप आला, तेव्हा रात्रीच्या रात्री त्यांनी सर्व संशयित वस्तू हलविल्या. पहाटे पाचला धाड पडली, पण थोडेसे कपडे व भांडी पोलिसांच्या हाती आली. त्यांनी ती पुस्तके, टिपणे व इतर साहित्य हलवले नसते तर सावरकर कुटुंबाची खैर नव्हती. सावरकर कुटुंबाचा एक विशेष म्हणजे व अनुकरणीय गुण म्हणजे ते आपल्या घरातील बायकांपासून काही लपवीत नसत. त्यामुळे प्रसंग पडल्यावर कसे वागावे हे त्यांच्या झटकन लक्षात येई. त्याचमुळे येसूवहिनी हातबॉम्ब घेऊन जाणाऱ्या श्री. बर्वे यांना वाचवू शकल्या.
नारायणराव बाबारावांना भेटण्यासाठी पोलीस कोठडीत गेले होते. ही संधी साधून सावरकरांच्या घरावर पोलिसांनी धाड घातली. त्यांच्या हाती घबाड आले. सर्व कार्यकर्त्यांची नावे व पत्ते आले. कितीतरी तरुण पकडले गेले व त्यांची बायकामुले अक्षरश: रस्त्यावर आली. त्यांना धीर व मदत देण्याचे काम येसूवहिनींनी केले. त्यामुळे मित्र मंडळात जो मान व महत्त्व बाबारावांना होते तेच त्यांच्या पश्चात येसूवहिनींना मिळाले. त्या वेळी येसूवहिनी ऐन पंचविशीत होत्या. अनवाणी पायांनी त्या सर्वत्र फिरत. ‘आपण सर्व एक आहोत व पारतंत्र्याची नदी पार करू,’ असा विश्वास येसूवहिनींनी या पीडित बायकांत निर्माण केला.
नारायणराव डॉक्टर झाल्यावर सावरकर कुटुंब मुंबईला राहायला गेले. युद्ध समाप्तीनंतर येसूवहिनींनी बाबारावांची भेट मागितली, पण ती मिळाली नाही. व्रतं वैकल्ये व उपवास करीत राहिल्यामुळे प्रकृती खंगली. जवळजवळ १ वर्ष त्या अंथरुणाला खिळून होत्या, त्यातच त्यांचा अंत झाला. त्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पतीला भेटण्याचा परवाना आला. तोपर्यंत त्या अनंतात विलीन झाल्या होत्या. कोणाच्याही मार्गदर्शनाशिवाय स्वप्रेरणेने त्यांनी क्रांतिकारकांच्या परिवारांचे संघटन व मदत केली. स्वदेशी व्रत, आत्मनिष्ठ युवती संघ स्थापना, घरावर वारंवार पडणाऱ्या धाडींना धैर्याने तोंड देणे, समविचारी, समवयस्क मैत्रिणींना नैतिक पाठिंबा देऊन मदत करणे यात त्यांनी झोकून दिले होते. भारत सरकारच्या स्वातंत्र्यसैनिकासंबंधीच्या व्याख्येत त्या बसत नसल्या तरी त्यांनी जे सोसले ते कोणत्याही क्रांतिकारकाने सोसले त्यापेक्षा कणभर कमी नाही. खरं म्हणजे त्यांना स्वातंत्र्यसैनिका न म्हणणे म्हणजे विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला ज्या स्त्रियांनी हे जे मूक बलिदान केले त्याचा घोर अपमान करणे आहे. येसूवहिनी यांच्या आत्मनिष्ठ युवती संघाचे व त्यांच्या संघटना कौशल्यावर अधिक संशोधन करणं, हीच त्यांना श्रद्धांजली.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
