कन्याकुमारीतील साधनेतून नवे संकल्प आकाराला…

माझ्या प्रिय देशवासीयांनो,

लोकशाहीच्या जननीमध्ये लोकशाहीच्या सर्वात मोठ्या महापर्वाचा एक टप्पा पूर्ण झाला आहे. तीन दिवस कन्याकुमारी इथे आध्यात्मिक यात्रेनंतर दिल्लीला रवाना होण्यासाठी मी विमानात येऊन बसलो… काशी आणि अनेक मतदारसंघात मतदान झाले. अनेक अनुभव आहेत, अनेक अनुभूती आहेत… स्वत:मध्ये अपार ऊर्जेचा प्रवाह मी अनुभवत आहे.

२०२४ च्या या निवडणुकीत खरेच अनेक सुखद योगायोग आले आहेत. अमृतकाळातल्या या पहिल्या लोकसभा निवडणुकीच्या प्रचार अभियानाची सुरुवात मी १८५७ च्या पहिल्या स्वातंत्र्यलढ्याचे प्रेरणास्थळ मेरठ येथून केली. भारतमातेची परिक्रमा करत या निवडणुकीतली माझी शेवटची प्रचारसभा पंजाबमधील होशियारपूर येथे झाली. संत रविदास यांची तपोभूमी, आपल्या गुरूंची भूमी असलेल्या पंजाबमध्ये शेवटची प्रचारसभा घेण्याचे भाग्य मला मिळाले. त्यानंतर मला कन्याकुमारीमध्ये भारतमातेच्या चरणांशी बसण्याची संधी मिळाली. सुरुवातीच्या क्षणांमध्ये निवडणुकीचा कोलाहल तना-मनात दाटला होता. प्रचारसभा, रोड शोमध्ये पाहिलेले असंख्य चेहरे नजरेसमोर येत होते. माता-भगिनींचा तो अपार स्नेहाचा उमाळा, त्यांचा आशीर्वाद… त्यांच्या नजरेतला माझ्याप्रति असलेला विश्वास, ती आपुलकी… मी हे सगळे सामावत होतो. माझे डोळे पाणावत होते… मी निरवतेमध्ये जात होतो, साधनेत प्रवेश करत होतो. काही क्षणातच राजकीय वाद-विवाद, आरोप-प्रत्यारोप, आरोपांचा आवाज आणि शब्द सारे काही अंतर्धान होऊ लागले. माझ्या मनातला विरक्त भाव अधिक गडद झाला… माझे मन बाह्य जगतापासून पूर्णपणे अलिप्त झाले.

इतक्या मोठ्या दायित्वामध्ये अशी साधना कठीण असते. मात्र कन्याकुमारीची भूमी आणि स्वामी विवेकानंद यांच्या प्रेरणेने ती सोपी केली. खासदार म्हणून माझी निवडणूकही माझ्या काशीच्या मतदारांच्या चरणी सोडून मी येथे आलो होतो.

हेही वाचा >>>अरविंद केजरीवाल पुन्हा तिहारमध्ये; अंतरिम जामिनाची मुदत संपल्यानंतर शरणागती

जन्मापासूनच मला हे संस्कार दिल्याबद्दल मी ईश्वराचा आभारी आहे. माझ्या मनात विचार येत होते की स्वामी विवेकानंद यांनी या स्थानी साधना करताना काय साक्षात्कार अनुभवला असेल! माझ्या साधनेचा काही काळ या प्रकारच्या विचार प्रवाहात गेला.

या विरक्ततेत, शांतता आणि निरवतेत माझ्या मनात भारताच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी, भारताच्या लक्ष्यासाठी अखंड विचार उमटत होते. कन्याकुमारीच्या उगवत्या सूर्याने माझ्या विचारांना नवी उंची दिली, सागराच्या विशालतेने माझ्या विचारांना व्यापकता दिली आणि क्षितिजाच्या विस्ताराने ब्रह्मांडामध्ये खोलवर सामावलेल्या एकात्मकतेची अखंड अनुभूती दिली. दशकापूर्वी हिमालयाच्या कुशीत केलेले चिंतन आणि अनुभव पुनर्जीवित होत आहेत अशी जाणीव होत होती.

मित्रहो,

कन्याकुमारीचे हे स्थान नेहमीच माझ्या हृदयाच्या अतिशय जवळ राहिले आहे. कन्याकुमारीमध्ये विवेकानंद शिला स्मारकाची निर्मिती एकनाथ रानडे यांनी केली होती. एकनाथजींबरोबर भटकंती करण्याची संधी मला मोठ्या प्रमाणावर मिळाली होती. या स्मारकाच्या निर्मितीच्या काळात कन्याकुमारीमध्ये काही काळ राहणे, तिथे ये-जा करणे स्वाभाविक स्वरूपात होत असायचे.

काश्मीरपासून कन्याकुमारी… ही प्रत्येक देशवासीयाच्या अंतर्मनात कोरली गेलेली आपली सामाईक ओळख आहे. हे ते शक्तिपीठ आहे, जिथे माता शक्तीने कन्याकुमारीच्या रूपात अवतार घेतला. या दक्षिणी टोकावर माता शक्तीने भगवान शंकरासाठी तपस्या आणि प्रतीक्षा केली, जे भारताच्या सर्वात उत्तरेकडील टोकावरील हिमालयावर विराजमान होते.

या ठिकाणी विवेकानंद शिला स्मारकाबरोबरच संत तिरुवल्लूवर यांची भव्य मूर्ती, गांधी मंडपम आणि कामराजर मणीमंडपम आहे. महान नायकांच्या विचारांचे हे प्रवाह येथे राष्ट्रचिंतनाचा संगम तयार करत आहेत. यामुळे राष्ट्रनिर्मितीच्या महान प्रेरणांचा उदय होत आहे. जे लोक भारताच्या राष्ट्र असण्याविषयी आणि देशाच्या एकतेविषयी शंका व्यक्त करतात, त्यांना कन्याकुमारीची ही भूमी एकतेचा अमीट संदेश देते.

कन्याकुमारीमध्ये संत तिरुवल्लूवर यांची भव्य मूर्ती, समुद्रातून भारतमातेचा विस्तार पाहत असल्याचे प्रतीत होत आहे. त्यांची ‘तिरुक्कुरल’ ही रचना तमिळ साहित्याच्या रत्नांनी जडलेल्या एका मुकुटाप्रमाणे आहे. यामध्ये जीवनाच्या प्रत्येक भागाचे वर्णन आहे, जे आपल्याला स्वत:ला आणि देशासाठी आपले सर्वश्रेष्ठ देण्याची प्रेरणा देते. अशा महान विभूतीला श्रद्धांजली अर्पण करणे हेदेखील माझे परम भाग्य आहे.

मित्रांनो,

स्वामी विवेकानंद यांनी सांगितले होते- Every Nation Has a Message To deliver, a mission to fulfil, a destiny to reach.

भारत हजारो वर्षांपासून याच भावनेने सार्थक उद्दिष्टासह पुढे वाटचाल करत राहिला आहे. भारत हजारो वर्षांपासून विचारांच्या संशोधनाचे केंद्र राहिला आहे. आपण जे मिळवले आहे, त्याला कधीही आपली वैयक्तिक ठेव मानून आर्थिक किंवा भौतिक निकषांवर त्याची तुला केली नाही. म्हणूनच, ‘इदं न मम’ हा भारताच्या चारित्र्याचा एक सहज आणि स्वाभाविक भाग बनला आहे.

भारताच्या कल्याणातून जगाचे कल्याण आणि भारताच्या प्रगतीतून जगाची प्रगती या धारणेचे सर्वोत्तम उदाहरण म्हणजे आपली स्वातंत्र्य चळवळ आहे. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र झाला. त्यावेळी जगातील अनेक देश पारतंत्र्यात होते. भारताला मिळालेल्या स्वातंत्र्याने त्या देशांनाही प्रेरणा आणि बळ दिले आणि त्या देशांनीही स्वातंत्र्य मिळवले. अलीकडच्याच करोना महामारीच्या कसोटी पाहणाऱ्या काळाचे उदाहरणही आपल्यासमोर आहेच. त्यावेळी गरीब आणि विकसनशील देशांबद्दल शंका व्यक्त केली जात होती, परंतु त्या काळात भारताने केलेल्या यशस्वी प्रयत्नांमुळे अशा सर्व देशांना प्रोत्साहन आणि सहकार्यदेखील मिळाले.

आज भारताचे प्रशासनिक प्रारूप जगातील अनेक देशांसाठी एक उदाहरण म्हणून समोर आले आहे. अवघ्या १० वर्षांत २५ कोटी जनतेला गरिबीच्या अवस्थेतून बाहेर काढणे ही अभूतपूर्व बाब आहे. लोकाभिमुख उत्तम सुशासन (प्रो-पीपल गुड गवर्नेंस), आकांक्षित जिल्हे ( aspirational district), आकांक्षित तालुके ( aspirational block) असे आपल्या अभिनव प्रयोगांच्या बाबतीत जगभरात चर्चा होत आहे. गरिबांच्या सक्षमीकरणापासून ते समाजातल्या शेवटच्या घटकापर्यंत लाभ पोहोचण्याचे प्रयत्न, समाजात अगदी तळाला शेवटच्या स्थानी असलेल्या व्यक्तीला प्राधान्य देण्याच्या आपल्या प्रयत्नांनी अवघ्या जगाला प्रेरणा दिली आहे. गरिबांचे सक्षमीकरण करण्यात, व्यवस्थेत पारदर्शकता आणण्यात आणि गरिबांना त्यांचे हक्क मिळवून देण्यासाठी आपण तंत्रज्ञानाचा कशा प्रकारे वापर करू शकतो, याचे उदाहरण म्हणून आपल्या भारताची डिजिटल इंडिया मोहीम आज संपूर्ण जगासमोर एक उदाहरण म्हणून समोर आली आहे. खरे तर तंत्रज्ञानाच्या या अशा लोकशाहीकरणाकडे संपूर्ण जग संशोधनाच्या दृष्टिकोनातून पाहू लागले आहे, इतकेच नाही तर जागतिक पातळीवरील मोठमोठ्या संस्था, अनेक देशांना आपल्या प्रारूपाचा अभ्यास करण्याची शिफारस करू लागल्या आहेत.

सद्या:स्थितीत भारताची प्रगती आणि भारताचा उदय ही केवळ भारतासाठीचीच मोठी संधी आहे, असे नाही. या उलट जगभरातील आपल्या सर्व सहप्रवासी देशांसाठीदेखील ही एक ऐतिहासिक घटना असणार आहे. जी-२० च्या यशस्वी आयोजनानंतर अवघे जग भारताची ही ठाम भूमिका अधिक स्पष्टतेने स्वीकारू लागला आहे. आज भारताला ग्लोबल साऊथ वर्गवारीअंतर्गत येणाऱ्या देशांचा एक सशक्त आणि महत्त्वाचा आवाज म्हणून मान्यता मिळू लागली आहे.

मित्रांनो,

नव्या भारताचे हे स्वरूप आपल्यात अभिमान आणि गौरवाची भावना जागवते. पण त्याचसोबत १४० कोटी देशवासीयांना त्यांच्या कर्तव्याची जाणीवही करून देते. आता एकही क्षण वाया न घालवता आपल्याला आपल्या जबाबदाऱ्या आणि मोठ्या उद्दिष्टांच्या दिशेने पावले उचलायची आहेत. आपल्याला नवी स्वप्ने पाहायची आहेत. आपली स्वप्ने आपले जीवन बनवायचे आहे आणि ती स्वप्ने जगायला सुरुवात करायची आहे.

भारताचा विकास आपल्याला जागतिक परिप्रेक्ष्यातून पाहायचा आहे आणि त्यासाठी आपण भारताचे अंतर्भूत सामर्थ्य समजून घेणे आवश्यक आहे. आपल्याला भारताची ताकद स्वीकारावी लागेल, ती मजबूतही करावी लागेल आणि जगाच्या हितासाठी तिचा संपूर्ण उपयोगही करावा लागेल. आजच्या वैश्विक परिस्थितीमध्ये युवा राष्ट्र म्हणून भारताचे सामर्थ्य आपल्यासाठी सुखद संयोग आणि सुसंधी असून आता आपल्याला मागे वळून पाहायचे नाही.

२१व्या शतकातील जग आज भारताकडे खूप आशेने पाहत आहे. वैश्विक परिदृश्याचा विचार करता पुढे जाण्यासाठी आपल्याला काही बदलही करावे लागतील. सुधारणा याबाबतचा पारंपरिक विचारही आपल्याला बदलायला हवा. भारत, सुधारणा केवळ आर्थिक बदलांपुरता मर्यादित ठेवू शकत नाही. आपल्याला जीवनातल्या प्रत्येक क्षेत्रात सुधारणेच्या दिशेने मार्गक्रमण करावे लागेल. आपल्या सुधारणा विकसित भारत २०४७ च्या संकल्पाला अनुरूप असायला हव्यात.

आपल्याला हेदेखील समजून घेतले पाहिजे की, देशासाठी सुधारणा ही कधी एकतर्फी प्रक्रिया होऊ शकत नाही. म्हणून मी देशासाठी रिफॉर्म (सुधारणा), परफॉर्म (कामगिरी) आणि ट्रान्सफॉर्म (परिवर्तन) दृष्टिकोन समोर ठेवला आहे. सुधारणा, ही नेतृत्वाची जबाबदारी असते. त्या आधारावर नोकरशाही कामगिरी बजावते आणि जनता जनार्दन यात जोडले जातात, तेव्हा परिवर्तन घडताना दिसू लागते.

मित्रहो,

आपल्याला क्षणोक्षणी या गोष्टीचा अभिमान वाटायला हवा की ईश्वराने आपल्याला भारत भूमीत जन्माला घातले आहे. ईश्वराने आपल्याला भारताची सेवा आणि त्याच्या सर्वोच्च प्रवासात आपली भूमिका पार पाडण्यासाठी निवडले आहे. आपल्याला प्राचीन मूल्यांचा आधुनिक स्वरूपात अंगीकार करताना आपला वारसा आधुनिक रूपात पुनर्परिभाषित करावा लागेल.

आपल्याला एक राष्ट्र म्हणून जुनाट विचारसरणी आणि मान्यता यांचा त्याग करावा लागेल. आपल्याला आपल्या समाजाला व्यावसायिक निराशावादींच्या दबावातून बाहेर काढायचे आहे. आपल्याला एक गोष्ट लक्षात ठेवावी लागेल की, नकारात्मकतेपासून मुक्ती, यश साकार करण्याच्या दिशेने पोहचण्याची पहिली पायरी आहे. सकारात्मकतेच्या वातावरणातच यशाला गवसणी घालता येते.

ज्याप्रकारे आपण २० व्या शतकाच्या चौथ्या-पाचव्या दशकाचा आपल्या स्वातंत्र्यासाठी वापर केला. त्याचप्रकारे २१व्या शतकातील या २५ वर्षांमध्ये आपल्याला विकसित भारताची पायाभरणी करायची आहे. स्वातंत्र्यलढ्याच्या वेळी देशवासीयांसमोर बलिदानाची वेळ होती. मात्र आज बलिदानाची नव्हे तर निरंतर योगदान देण्याची वेळ आहे.

स्वामी विवेकानंद यांनी १८९७ मध्ये म्हटले होते की, आपल्याला पुढील ५० वर्षे केवळ आणि केवळ राष्ट्रासाठीच समर्पित करायची आहेत. त्यांच्या या आवाहनानंतर बरोबर ५० वर्षानंतर १९४७ मध्ये भारत स्वतंत्र झाला.

आज आपल्याकडे तशीच सुवर्णसंधी आहे. आपण पुढील २५ वर्षे केवळ आणि केवळ राष्ट्रासाठीच समर्पित करूयात. आपले हे प्रयत्न भावी पिढ्या आणि आगामी शतकांसाठी नवभारताचा भक्कम पाया बनून अमर राहतील. मी देशाची ऊर्जा पाहून असे म्हणू शकतो की लक्ष्य आता दूर नाही. चला, वेगाने पावले टाका, एकत्र चालूया, भारताला विकसित राष्ट्र बनवूया.

(हे विचार पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी १ जून रोजी संध्याकाळी ४.१५ ते ७ दरम्यान कन्याकुमारीहून नवी दिल्लीला परत येत असताना विमान प्रवासात लेखणीबद्ध केले.)